Bloch Eliezer (Lejzor) Lipa (1889-1944)

Przed wojną

Eliezer Lipa Bloch urodził się w 1889 r. w Humaniu na Ukrainie w zamożnej rodzinie: był wnukiem Zalmana Hornsztajna, właściciela fabryk cukru w okolicach Kijowa, uczonego i filantropa. Eliezer Lipa uczył się w chederze i w domu. Jako samouk przyswoił sobie języki francuski, niemiecki i angielski. Pociągała go poezja hebrajska, zwłaszcza prace Jehudy Halewiego – przygotował monografię na jego temat, która nie ukazała się drukiem. Sam także próbował pisać wiersze. Działał w Agudat Chowewej Sfat Iwri (Stowarzyszenie Miłośników Języka Hebrajskiego) – poprzednika Tarbutu – oraz w Organizacji Syjonistycznej.

W 1910 r. ożenił się z Chają Hadasą Blank (córką chasyda i działacza ortodoksyjnego Lejbele Blanka) i przeniósł się do Lublina. Po I wojnie światowej całkowicie poświęcił się działalności w Keren Kajemet Le-Israel (Żydowskim Funduszu Narodowym), zbierającym środki na wykup ziemi w Palestynie. Na początku pracował w Łodzi i Wilnie, a od 1926 r. w Warszawie jako kierownik Biura Centralnego Keren Kajemet w Polsce. Należał do kierownictwa Syjonistów Ogólnych w Polsce (grupy Al Hamiszmar), był delegatem na kongresy syjonistyczne i konferencje Keren Kajemet. W latach 1929 i 1937 odwiedził Erec Israel (Neustadt 1948, 367-368).

Był również członkiem centrali Tarbutu w Polsce. Kopel Piżyc pisał o nim: „człowiek o głębokim rozumie, a sercu gołębia, cieszył się ogromną popularnością i sympatią w sferach syjonistycznych. Świetny hebraista i zdolny mówca, w dużej mierze przyczynił się do spopularyzowania organizacji Tarbut w Polsce” (Piżyc 2017, 61).

Blochowie mieszkali przy ul. Leszno 19 m. 20, tel. 121563 (ARG, t. 27, 16; Spis abonentów telefonów 1938/39, 30).

W Żydowskiej Samopomocy Społecznej

Co najmniej od początku 1940 r. Bloch pracował w Żydowskiej Samopomocy Społecznej – Komisji Koordynacyjnej (ŻSS-KK), najpierw w Wydziale Zbiórek, a po jego rozdzieleniu w Wydziale Zbiórki Odzieżowej jako jego przewodniczący. Urządzał zbiórki używanej odzieży, jej magazynowanie, naprawy i rozdział między podopiecznych ŻSS-KK. Pozostał na tym stanowisku także po przekształceniu ŻSS-KK w ŻTOS (ARG, t. 27, 16, 772, 782). Kopel Piżyc twierdził, że Bloch był jednym z dyrektorów ŻTOS, niemniej nie udało się potwierdzić tej informacji (Piżyc 2017, 66). Według Adolfa Bermana Bloch razem z Emanuelem Ringelblumem byli współtwórcami Sektora Społecznego (Berman 1980, 88). Wiosną 1941 r. Bloch zasiadał w komisji do spraw wymierzania podatku specjalnego na rzecz przesiedleńców (ARG, t. 29a, 159). Latem tego roku był przewodniczącym komisji opałowej w Wydziale Zaopatrzenia ŻKOM, której zadaniem było zdobycie węgla i jego rozdział między kuchnie domowe (prowadzone przez komitety domowe). Bloch figuruje na liście płac SektoraSpołecznegoz wiosny 1942 r. jako kierownik Wydziału Zbiórki Pieniężnej z pensją 990 zł miesięcznie (ARG, t. 27, 542, 703).

Działalność kulturalna i naukowa

W getcie Bloch nadal pozostał aktywnym propagatorem kultury hebrajskiej. Współtworzył patronaty nad kuchniami dziecięcymi w lokalach dawnych szkół Tarbutu, a w połowie 1941 r. znalazł się w specjalnym komitecie powołanym do opieki nad placówkami tej organizacji. Był w nim członkiem zarządu głównego oraz kierownikiem wydziału personalnego. Zaangażował się głęboko w zbieranie środków na otwarcie kuchni, a później szkół Tarbutu w getcie (Piżyc 2017, 65, 74).

            Jednocześnie działał w organizacji kulturalnej Tkuma, zrzeszającej miłośników kultury hebrajskiej. Brał udział w spotkaniach-seminariach w mieszkaniu profesora Menachema Steina, organizował uroczystości ku czci Jehudy Halewiego czy Nachmana Bialika, a w początkach 1942 r., gdy otwarto Pedagogium – swego rodzaju humanistyczną szkołę wyższą w getcie – został jednym z jego wykładowców, prowadząc przedmiot „palestynografia” (Piżyc 2017, 85, 89). Wykładał również na tajnym seminarium Droru (Cukierman 2020, 43).

            Według Hersza Wassera Bloch był obecny na pierwszym spotkaniu „Oneg Szabat” w listopadzie 1940 r. Nic jednak nie wiadomo o jego roli w pracach grupy aż do końca 1941 r., gdy Bloch zajął się opracowaniem jednej z części projektu „Dwa i pół roku wojny” poświęconej historii wojennej żydowskiej opieki społecznej (ARG, t. 11, XXIII, XXIX).

Działalność polityczna

Działalność Blocha w kręgu gettowych syjonistów pozostaje nieco niejasna. Icchak Cukierman wspominał, że pod pretekstem dyskusji o centralnej bibliotece ruchów chalucowych Bloch zwołał posiedzenie przedstawicieli Droru (Cukierman), Ha-Szomer Ha-Cair (Josef Kapłan) i Gordonii (Israel Zelcer). Prawdziwym powodem spotkania był sposób finansowania tych trzech organizacji – Bloch proponował by zbierane pieniądze dzielić według klucza stosowanego przed wojną w Keren Kajemet, co Cukierman stanowczo odrzucił (Cukierman 2020, s. 62).

            Wiadomo również, że Bloch współtworzył kuchnię syjonistów i hebraistów przy ul. Zamenhofa 13. W październiku 1941 r. przemawiał tam na akademii poświęconej zmarłemu niedawno Menachemowi Mendlowi Usyszkinowi, wskazując, że to on położył fundamenty pod trzy zasady syjonizmu: ziemia, praca i język (Kapłan 1999, 235, 256, 274).

W czasie akcji i w getcie szczątkowym

W czasie wielkiej akcji latem 1942 r. Blochowi udało się znaleźć zatrudnienie w szopie stolarskim Bernarda Hallmana przy ul. Nowolipki 57 (Turkow 1948, 315). Córka Blocha Estera jako członkini Droru, na początku września 1942 r. została wysłana z grupą chaluców do kibucu w Werbkowicach. Grupa ta została złapana w pociągu i rozstrzelana na miejscu (Cukierman 2020, 148, 329). Nie jest pewne, kiedy zginęła żona Blocha, być może również w pierwszej akcji likwidacyjnej.

            Po akcji Bloch pozostał w szopie Hallmana. Tam razem z Ringelblumem zorganizowali zbiórkę pieniężną na rzecz głodujących robotników. Ten sposób działania postanowiono wkrótce przenieść na inne szopy i scentralizować tworząc Centralną Komisję Popierania Pracy w Szopach. Bloch był stale członkiem komisji zbiórkowej w szopie Hallmana (ARG, t. 29a, 161; t. 34 dok. 37).

Ponadto od grudnia 1942 r. był członkiem komitetu obywatelskiego przy Komisji Koordynacyjnej ŻKN i Bundu oraz ŻOB. Komitet składał się z ogólnie szanowanych działaczy społecznych i politycznych, którzy uwiarygodniali żydowskie podziemie wobec polskiego państwa podziemnego oraz pomagali w uzyskaniu środków na broń (Engelking, Leociak 2013, 779).

W obozach

W czasie powstania w getcie Bloch ukrywał się w bunkrze przy ul. Leszno 54 (Piżyc 2017, 55). Prawdopodobnie stamtąd został zabrany na Umschlagplatz i wywieziony do obozu w Budzyniu na Lubelszczyźnie firmy lotniczej Henkel. Działaczom ŻKN udało się nawiązać kontakt z więźniami Budzynia. Ringelblum pisał nawet do niego listy w okresie gdy sam już ukrywał się w Warszawie – namawiał go na ucieczkę z obozu, którą próbował zorganizować ŻKN (ARG, t. 29a, 313). Bloch jednak odmówił, nie chcąc by po ucieczce rozstrzelano w odwecie innych więźniów. Taką umowę solidarnościową zawarło ze sobą 15 byłych działaczy z getta warszawskiego, m.in. Dawid Wdowiński i Władysław Friedheim (Lenarczyk 2009, 279).

            Przez pewien czas Bloch i cała grupa z Warszawy przebywali w obozie w Kraśniku. Inny więzień tego obozu, Hersz Broner, wspominał, że Bloch był członkiem grupy, która postanowiła zdobyć broń i uciec do oddziału partyzantki AL w Rzeczycy. Wskutek denuncjacji 40 spiskowców zginęło i ucieczka się nie udała. Udziału Blocha w tej próbie nie wykryto (AŻIH, 301/275).

            Latem 1944 r. Bloch został przeniesiony do obozu w Płaszowie, a stamtąd 8 sierpnia 1944 r. – do obozu Mauthausen w Austrii. Na tym wiadomości o nim się urywają (Neustadt 1948, 369).