Szkoła podstawowa im. Bera Borochowa

Szkoła im. Bera Borochowa

Był z cegły, dość duży, pośrodku ze skwerkiem i kwiatami, pamięta budynek przy ul. Nowolipki 68 Ida Schmidt-Chait, która przed wojną mieszkała z rodziną pod tym adresem. W dwudziestoleciu międzywojennym znajdowała się tam również sześcioklasowa Szkoła Ludowa „Nasza Szkoła” Zjednoczenia Szkół Żydowskich w Warszawie, należąca do CISzO. W getcie warszawskim stała się ośrodkiem tajnego nauczania. W jej budynku mieściła się kuchnia dla dzieci nr 145, zorganizowana przez TOZ. Od 1 października 1941 roku przekształciła się w jedną z pierwszych jawnych szkół podstawowych w getcie. Tak opisywał te wydarzenia Emanuel Ringelblum: Przekonano słabego Czerniakowa, że nie wolno dławić działających sił społecznych i że należy pozostawić wszystkie systemy szkolnictwa, które istniały przed wojną. Dzięki temu właśnie odżyła na nowo szkoła imienia Borochowa przy Nowolipkach 68, która działała pod szyldem kuchni dla dzieci. […] Na złość Hitlerowi przy pomocy powołanego w tym celu komitetu patronackiego [Szachno Efroim Sagan (Zagan), jeden z organizatorów szkolnictwa świeckiego i wiceprzewodniczący CISzO] stworzył w szkole im. Borochowa przy Nowolipkach 68 takie warunki pracy, że lokal po remoncie był znacznie piękniejszy, czystszy i bardziej estetyczny niż przed wojną (ARG 29a, 142, 144).

Związki z Poalej Syjon Lewicą

Szkoła otrzymała nr 4 i mieściła się na II piętrze budynku przy ul. Nowolipki 68. Była jedną z najbardziej znanych placówek tego typu. Słynęła z wysokiego poziomu nauczania. Placówką kierowali nauczyciele Fejga Herclich-Blitowa i Natan Smolar. Oboje należeli do Poalej Syjon Lewicy. Członkiem kierownictwa szkoły był Izrael Lichtensztajn, również nauczyciel i literat. Pracowała tam także Genia Silkes, nauczycielka Liza Nachtensztajn, a rysunku uczyła malarka Gela Seksztajn. Dzięki poświęceniu jego [Smolara] oraz towarzyszki Herzlicht szkoła przy Nowolipkach 68 stała się jedną z czołowych kuchni dziecięcych w Warszawie, w której liczba uratowanych dzieci rosła z dnia na dzień, pisał Emanuel Ringelblum (ARG 29a, 237–238).

W związku z tym, że szkoła znajdowała się pod auspicjami Poalej Syjon Lewicy, jej patronem został Dow Ber Borochow (1881–1917), ideolog, twórca idei socjalistycznego syjonizmu, założyciel i przywódca tej partii, jeden z pionierów badań nad językiem jidysz. W budynku szkoły drukowana była również prasa Poalej Syjon Lewicy.

Kiedy w maju 1942 roku rozpoczęły się intensywne przygotowania do obchodów trzeciego „Miesiąca Dziecka” (ogłoszonego na sierpień), czyli ogólnospołecznej akcji organizowanej przez Centos, przy ul. Nowolipki 68 odbywały się próbne przedstawienia. Dzieci ze szkoły Borochowa przygotowały na tę okazję przedstawienie „Zwycięski marsz wiosny”, łączące taniec śpiew i recytację poezji. Nie doszło ono do skutku ze względu na rozpoczęcie wysiedlenia mieszkańców getta do obozu zagłady w Treblince.

Ukrycie Archiwum Ringelbluma

W nocy z 2 na 3 sierpnia 1942 roku, już w trakcie trwania pierwszej akcji eksterminacyjnej, w schronie pod piwnicą budynku szkoły przy ul. Nowolipki 68 Izrael Lichtensztajn wraz ze swoimi uczniami – Dawidem Graberem i Nachumem Grzywaczem (przed wojną uczęszczającymi do tej placówki) – ukryli część materiałów Archiwum Ringelbluma, zakopując je w 10 metalowych skrzyniach o wymiarach 50x30x15 cm. Być może w zakopywaniu uczestniczył także Hersz Wasser. Drugą część schowano w dwóch bańkach na mleko pod koniec lutego 1943 roku. Dzięki temu wartościowe dokumenty przetrwały wojnę.

W końcowej fazie pierwszej akcji eksterminacyjnej ukrywali się tu członkowie „Oneg Szabat”, między innymi Emanueli Judyta Ringelblum oraz Hersz i Bluma Wasser, a także były dyrektor naczelny Keren Kajemet Polsce, Eliezer Lipe Bloch. Wszyscy ukryci wówczas pod tym adresem przeżyli.

Budynek szkoły został zniszczony w czasie II wojny światowej. Pod dawnym adresem Nowolipki 68 (obecnie: ul. Nowolipki 28 i 30) znajduje się skwer, na którym postawiono pomnik upamiętniający miejsce ukrycia i znalezienia Archiwum Ringelbluma.