Edmund Menachem Stein (1893-1943)

Wykształcenie

Przyszły docent Stein urodził się jako Chiel Mendel Stein 20 listopada 1893 r. w Dobromilu. Był synem Lejby i Bruchy z domu Reiner. Przed I wojną światową ukończył 7 klas gimnazjum. Od września 1914 do lutego 1918 r. służył w armii Austro-Węgier i walczył na froncie. W 1919 r. zdał maturę w gimnazjum w Samborze i podjął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w zakresie filologii klasycznej, archeologii i filozofii. W 1923 r. uzyskał stopień doktora po przedstawieniu pracy pt. De amicitiae Platonicae nationis principio, consilio atque conditionibus, napisanej pod kierunkiem prof. Leona Sternbacha. W Krakowie ukończył również Studium Pedagogiczne. Kontynuował studia w Berlinie w Hochschule für die Wissenschaft des Judentums (Gąsiorowski 2004, 289-290).

Praca naukowa

Stein wrócił do Polski w 1929 r. Od tej pory używał imion Edmund lub Edmund Menachem. Zamieszkał w Warszawie. Od 1925 r. był żonaty z Szejncią Ruhdörfer. Mieszkali na Marymoncie przy ul. Leśnej 32, a później w Śródmieściu na ul. Hortensji (Górskiego) 3. Od czerwca 1928 r. Stein kierował katedrą historii i literatury Żydów w epoce Greków i Rzymian w Instytucie Nauk Judaistycznych w Warszawie; co najmniej od roku akademickiego 1934/35 wykładał tam filozofię i etykę, a od 1936/37 był kierownikiem katedry filozofii i etyki. W 1938 r. został rektorem Instytutu (Łoza 1938, 697; Sprawozdanie INJ  1929, XXII, XLVII; Sprawozdanie INJ 1937, V; Piżycowie 2017, 78).

Opublikował wiele prac naukowych. Pierwszą ważną publikacją w Polsce była broszura pt. Judaizm a hellenizm, wydana w 1929 r., w której ostro polemizował w prof. Tadeuszem Zielińskim, ukazując ogromną wartość myśli żydowskiej w kulturze okresu hellenizmu. Dwa lata później wydał biografię intelektualną Filona z Aleksandrii, w 1937 r. pracę Majmonides jako arystotelik żydowski, w 1938 – Dat we-da’at (Wiara i mądrość). W 1939 r. ukazały się Ideały judaizmu jako tom pierwszy serii popularyzatorskiej Towarzystwa Krzewienia Nauk Judaistycznych w Polsce, a lwowskie wydawnictwo „Filomata” zapowiadało wydanie Historii literatury hellenistyczno-żydowskiej. Poza drukami zwartymi Stein publikował wiele artykułów naukowych po polsku, hebrajsku, łacińsku, niemiecku, francusku. Jego teksty ukazywały się też w prasie popularnej, np. w Miesięczniku Żydowskim. Zajmował się również przekładami: przetłumaczył z łaciny na hebrajski Autobiografię Józefa Flawiusza i wydał w 1932 r. w Tel Awiwie (Gąsiorowski 2004, 290; Sikorski 2016, 132).

            W 1933 r. uczestniczył w Międzynarodowym Kongresie Nauk Historycznych w Warszawie jako członek sekcji żydowskiej obok Majera Bałabana, Icchaka Schipera i Emanuela Ringelbluma. Przed wojną został prezesem Zrzeszenia Literatów Hebrajskich w Polsce; był członkiem Keren Kajemet Le-Israel, Stowarzyszenia Humanitarnego „Braterstwo” „B’nei B’rith” w Warszawie oraz Towarzystwa Przyjaciół Uniwersytetu Hebrajskiego.

Działalność kulturalna i naukowa w getcie

We wspomnieniach o działalności na polu kultury hebrajskiej w getcie Kopel Piżyc napisał: „Głównym inicjatorem wszystkich przedsięwzięć kulturalnych w getcie warszawskim, a także przed jego utworzeniem był dr Menachem (Edmund) Stein, uczony, specjalista od kultury hellenistycznej, profesor w Instytucie Mądrości Izraela w Warszawie i w ostatnim okresie rektor tej instytucji. […] Już w grudniu 1939 roku gromadził w swoim domu uczniów i uczennice ww. instytutu na wykładach i rozmowach dotyczących głównie zagadnień związanych z kulturą żydowsko-hellenistyczną. Wygłaszał też wykłady na temat Anakreonta, ponieważ wtedy (właśnie wtedy!) zajmował się jego tłumaczeniem na język hebrajski, oraz na temat Filona z Aleksandrii.” Dalej Piżyc wspomina, że Stein prowadził w domach uczniów wykłady dotyczące midraszy, a w szabat i święta urządzał w swoim mieszkaniu zebrania uczonych, literatów i studentów, w trakcie których dyskutowano na tematy judaistyczne. Ponadto od lipca 1940 do kwietnia 1941 r. uczył języka hebrajskiego w szkole Tarbutu[1]  przy Nowolipkach 68, a od drugiej połowy 1941 r. prowadził popołudniami wyższe kursy judaistyczne w języku hebrajskim dla młodzieży od lat 17 i dla dorosłych w kuchni przy ul. Leszno 42 (Piżycowie 2017, 78, 85-87). Według Emanuela Ringelbluma, wygłaszał również wykłady dla członków młodzieżówek He-Chaluc i Ha-Szomer ha-Cair oraz w gimnazjum hebrajskim (ARG, t. 29a, 191).

            Z grupy skupionej wokół Edmunda Steina wyłoniła się organizacja kulturalna Tkuma, która prowadziła działalność upowszechniającą język i literaturę hebrajską.

            W kwietniu 1942 r., po długotrwałych wysiłkach, otwarto w getcie Pedagogium, szkołę wyższą kształcącą nauczycieli. Stein objął kierownictwo jednego z dwóch wydziałów Pedagogium – judaistyczno-pedagogicznego, w którym wykładał literaturę żydowsko-hellenistyczną i midrasze. Wydział ten uznawano za kontynuację Instytutu Nauk Judaistycznych (Piżycowie 2017, 89; Gazeta Żydowska 31/42).

            Od 1940 r. Stein był również publicystą Gazety Żydowskiej, za co ostro krytykował go Ringelblum. Pisywał głównie eseje związane z tematyką religijno-etyczną, łącząc je nieraz z problematyką społeczną jak np. w artykule o tzw. produktywizacji Żydów, w którym przytacza wypowiedzi myślicieli żydowskich z różnych epok wspierających ponoć tę ideę. W Gazecie pojawiały się także krótkie opowiadania Steina.

klops, bo nie mamy Tarbutu. Czy Ty masz chęć? Jak nie to ja zrobię, choć to nie będzie wtedy idealne hasło

Zagłada

W czasie akcji likwidacyjnej latem 1942 r. Stein znalazł zatrudnienie w szopie Schultza przy pracy biurowej. W trakcie selekcji zginęła jego rodzina. Według Ringelbluma, Stein załamał się po ich śmierci i odmawiał przyjęcia pomocy w ucieczce i ukrywaniu się, którą oferowali mu przyjaciele z aryjskiej strony (ARG, t. 29a, 191). Stefan Szpigielman zapisał, że po akcji Stein zgłosił się do Wydziału Pracy Judenratu z prośbą o zwolnienie z prac fizycznych z uwagi na swoje zasługi dla kultury judaizmu. Potraktowano je z ironią, ale zwolniono go z pracy, choć z innych powodów: Stein był wycieńczony i słaby (Stefan Ernest 2003, 302).

            W czasie powstania w getcie został wywieziony do obozu w Trawnikach. Ostatnie miesiące jego życia opisał Ringelblum. W sierpniu 1943 r. Stein został przeniesiony do specjalnego obozu w Lublinie, w którym Niemcy internowali grupę tzw. prominentów żydowskich przeznaczonych na wymianę na Niemców zamieszkałych zagranicą. 5 listopada 1943 r. wszystkich więźniów wyprowadzono na Majdanek i tam rozstrzelano (ARG, t. 29a, 191). Wiadomo, że organizacja American Academy for Jewish Research podjęła kroki, by sprowadzić Steina z Polski do USA w ramach programu ratowania żydowskich uczonych z krajów okupowanych przez III Rzeszę, jednak sprawa rozbiła się o trudności biurokratyczne.