Schiper Ignacy (Icchak) (1884-1943)
Ignacy Schiper jako historyk i działacz polityczny i społeczny
Ignacy Schiper urodził się 9
listopada 1884 w Tarnowie w rodzinie o tradycjach rzemieślniczo-kupieckich. W
swoim rodzinnym mieście ukończył gimnazjum, tu także zrodziło się jego
zainteresowanie polityką – jako młodzieniec był członkiem nielegalnego kółka
lewicowego. W 1902 roku rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie
Jagiellońskim, a następnie kontynuował je na Uniwersytecie Wiedeńskim. W 1907
roku uzyskał tytuł doktora praw na Uniwersytecie Jagiellońskim, a następnie
odbył aplikację adwokacką. Ostatecznie porzucił karierę prawniczą, by oddać się
swojej prawdziwej pasji, jaką były badania historyczne, a zwłaszcza historia
życia gospodarczego i zagadnienia ustrojowe. Uznaje się go za pioniera badań
nad dziejami gospodarczymi Żydów polskich. Do najważniejszych prac Schipera
należą: „Studya nad stosunkami gospodarczymi Żydów podczas średniowiecza” (wyd.
1911), „Di geszichte fun jidiszn wirtszaftlechen lebn” [Historia żydowskiego
życia gospodarczego; wyd. 1930], „Kulturgeszichte fun Jidn in pojln bejsn
mitlalter” [Dzieje kultury żydowskiej w
Polsce podczas średniowiecza; wyd. 1926], „Dzieje handlu żydowskiego na
ziemiach polskich” (wyd. 1937). Schiper był mistrzem dla wielu żydowskich
historyków, zwłaszcza tych zrzeszonych w kole młodych historyków, założonym w
1923 roku z inicjatywy Ringelbluma – studenta Wydziału Historycznego
Uniwersytetu Warszawskiego. Ten ostatni wspominał po latach: „Żydowscy
naukowcy, zwłaszcza młodzi, czuli się osamotnieni, dlatego właśnie moralna
pomoc dr. Schipera miała duże znaczenie dla młodych, niezahartowanych jeszcze w
walce sił naukowych” (Ringelblum, s. 177). Schiper był członkiem sekcji
historycznej i członkiem honorowego zarządu JIWO (Żydowskiego Instytutu
Naukowego w Wilnie). Od 1928 roku Schiper wykładał w Instytucie Nauk Judaistycznych
w Warszawie, a także pełnił funkcję dyrektora Żydowskiego Domu Akademickiego na Pradze.
Od wczesnej młodości Schiper był
zaangażowany w działalność polityczną i syjonistyczną. Był jednym z założycieli
partii Poalej Syjon. Z list tej partii kandydował do Sejmu Ustawodawczego w
1919 roku (ostatecznie dostał się do Sejmu przejmując mandat po zmarłym
koledze, wtedy także przeniósł się wraz z rodziną do Warszawy). W 1922 roku
przeszedł do partii Syjonistów Ogólnych i z jej ramienia został posłem na Sejm
I kadencji (1922-1927).
Jako człowiek Ignacy Schiper był
postacią niezwykle charyzmatyczną, pełną pasji i życiowej energii (Ringelblum,
s. 177).
W getcie
Po wybuchu II wojny światowej
Schiper usiłował wyjechać do Palestyny. Chodziło mu zwłaszcza o ratowanie żony
Marii (z domu Szwarc) i córek: Rut i Anny. Ostatecznie plany wyjazdu nie
powiodły się. Pierwsze tygodnie wojny wiązały się z ogromną tragedią w rodzinie
Schiperów – syn Ignacego, Teodor opuścił Warszawę we wrześniu 1939 roku na
rozkaz płk. Umiastowskiego i wszelki ślad po nim zaginął. Ponadto Schiperowie
stracili swoje mieszkanie w Domu Akademickim i musieli przenieść się na ul.
Muranowską 24 (do mieszkania siostry Schipera, Beli). W tej kamienicy, która
znalazła się na terenie planowanego getta, Schiperowie mieszkali do czasu akcji eksterminacyjnej w lipcu 1942 roku.
Ignacy
Schiper włączył się aktywnie w życie społeczne warszawskiego getta, m. in. przewodniczył
Warszawskiemu Żydowskiemu Komitetowi
Opiekuńczemu Powiatowemu (ŻKOP), współpracując z terenowymi placówkami
opiekuńczymi, alarmującymi centralę w Warszawie o tragicznej sytuacji
żydowskich mieszkańców podwarszawskich miasteczek. Schiper z wielką
determinacją starał się w centrali ŻSS
o dotacje dla głodujących społeczności. Oprócz tego Schiper działał w
organizacjach JIKOR i Tkuma.
Historyk utrzymywał także bliskie kontakty ze środowiskami konspiracji w
getcie, m. in. wykładał na seminariach konspiracyjnej młodzieży. Mimo tych
ścisłych kontaktów, a także mimo bliskiej znajomości z Ringelblumem, Schiper
nie współpracował z Oneg Szabat, a
stosunki między nim, a jego byłym uczniem uległy w getcie ochłodzeniu (Ruta
Sakowska podejrzewała, że wiązało się to z tym, iż Schiper przyjął zaproszenie
na kolację do Abrahama Gancwajcha,
kierownika owianej złą sławą Trzynastki;
Sakowska, s. 492-493).
Jako autorytet moralny Schiper w początkach 1941 roku
pośredniczył w rozmowach między Adamem
Czerniakowem a przedstawicielami konspiracyjnych
partii politycznych,któreto rozmowytoczyły się wokół pomysłupowołania
społecznych komisji kontrolnych przy Radzie Żydowskiej (sam Schiper miał być
członkiem komisji kontrolnej przy Wydziale
Pracy; ostatecznie do powołania komisji nie doszło).
W czasie okupacji historyk nie przerwał pracy naukowej. Wedle słów naocznego
świadka pisał w nieopalanym pokoju, przy świetle lampki karbidowej (Sakowska,
s. 485). W getcie napisał dwie prace: o chazarach i o ruchu chasydzkim,
zatytułowaną „Przyczynki do dziejów chasydyzmu w Polsce”. Pierwsza z tych prac
zaginęła, rękopis drugiej został znaleziony przypadkiem wiele lat po wojnie i
wydany drukiem w 1992 roku (Sakowska, s. 485; Schiper, Przyczynki…).
W
strasznej codzienności getta zdarzały się jaśniejsze momenty - w czerwcu 1942
roku córka Schipera Rut poślubiła Mieczysława
Szpigielmana, lekarza. Młoda para poznała się w szpitalu Bersohnów i Baumanów, gdzie Rut pracowała jako
pielęgniarka (Szpigielman, s.11).
W czasie
akcji eksterminacyjnej w lipcu 1942 roku Schiper został zatrudniony w archiwum
Rady Żydowskiej, co miało chronić go przed wysiedleniem, a w czasie tzw. kotła otrzymał numerek życia. Wtedy też cała rodzina przeniosła się na Kurzą 18 –
do bloku pracowników Gminy. Nieco wcześniej, bo pierwszego dnia „akcji” – 22
lipca 1942 roku Schiper uczestniczył w wielkiej naradzie środowisk
konspiracyjnych i intelektualistów gettowych w sprawie zbrojnej odpowiedzi na niemieckie działania eksterminacyjne,
do czego nawoływała żydowska młodzież konspiracyjna. W czasie spotkania Schiper
kategorycznie wypowiedział się przeciwko podjęciu oporu zbrojnego.
W
czasie akcji eksterminacyjnej w styczniu
1943 roku Schiper wraz z żoną, córkami, zięciem Mieczysławem Szpigielmanem,
jego bratem Stefanem oraz ich matką
Salomeą Szpigielman ukrywał się w kamienicy przy ul. Kurzej 16. Ich kryjówka
nie została zdemaskowana przez Niemców, choć cała kamienica była gruntownie
przeszukiwana.
Po
akcji styczniowej Schiper podejmował wysiłki, by wydostać się wraz z rodziną na
stronę aryjską. Brak funduszy stanął na przeszkodzie realizacji tego celu.
Ringelblum wspomina, że wraz z grupą działaczy usiłował zdobyć w szopie Toebbensa pożyczkę na opłacenie
pobytu Schipera na aryjskiej stronie
– także i te starania spełzły na niczym (ARG, t. 29a, s. 180). Historyk wraz z
rodziną dotrwał w getcie do czasu powstania,
w czasie którego ich kryjówka została przez Niemców zdemaskowana, a oni sami
zostali wypędzeni na Umschlagplatz,
skąd wywieziono ich do obozu na Majdanku.
Śmierć
Wedle słów naocznego świadka Schiper
przebywał w obozie na Majdanku w bloku 11 i pracował najpierw przy budowie
szosy w okolicach obozu, a następnie w komando kartoflanym (przy obieraniu
ziemniaków). Był wówczas już tak wycieńczony, że jego zięć Mieczysław oraz
przyjaciel Jakub Lichterman przynosili go na rękach codziennie rano do pracy, a
po pracy odnosili do baraku (Lichterman, s.504).
Ignacy
Schiper zginął na Majdanku przed jesienią 1943 roku, prawdopodobnie w wyniku
wycieńczenia. Dokładne okoliczności jego śmierci nie są znane. Funkcjonuje
także kilka dat jego śmierci – lipiec 1943 (Lichterman), 10 czerwca 1943
(Shmeruk), 5 listopada (Ringelblum; jest to data najmniej prawdopodobna).
Żona Schipera Maria została
zamordowana wraz z córką Anną 28 maja 1943 roku podczas likwidacji bloku
dziecięcego (Prajs-Fajgenbaum). Rut Schiper-Szpigielman w połowie kwietnia 1944
została przewieziona z Majdanka do obozu Auschwitz-Birkenau i tam zamordowana.
