Rada Żydowska w Warszawie
Początki Rady Żydowskiej w Warszawie
Przedwojenny szef Gminy Żydowskiej,
Maurycy Mayzel, opuścił Warszawę na samym początku wojny, a 22 września 1939 r.
jego stanowisko zajął inżynier Adam Czerniaków, dotychczas członek
kierownictwa Gminy. Rada Żydowska została powołana 6 października, a jej
prezesem pozostał Czerniaków. Sekretarzem Czerniakowa był Leon
Tenenbaum (Tyszka), a sekretarką Tenenbauma: Janina Buchwald.
Warszawska Rada składała się z 24
członków, ale jej skład wielokrotnie się zmieniał (Engelking, Leociak 2013, 156–157).
Rada Żydowska w Warszawie została
przez władze okupacyjne obarczona wieloma obowiązkami, a jej rola w życiu
społeczności żydowskiej uległa znacznemu poszerzeniu względem przedwojennej
Gminy Żydowskiej. W początkowym okresie swojej działalności RŻ przeprowadziła
m.in. spis ludności żydowskiej. Członkowie Rady, szczególnie Czerniaków,
starali się mediować z Niemcami stosującymi wobec Żydów zastraszanie i terror,
np. po tzw. aferze Kotta. Już od października 1939 r. Rada została
obarczona obowiązkiem dostarczania kontyngentów robotników żydowskich do pracy
przymusowej – z czasem ten obszar działań Rady stawał się coraz większy.
Początkowo przy Judenracie działały
komisje delegowane do zajmowania się różnymi kwestiami, z czasem rozwinęły się
przy nich organy wykonawcze, zwane wydziałami, między które rozdzielono prace
Rady. Wydziały miały swoich przewodniczących – w większości członków RŻ, w
praktyce ich pracami zarządzali podporządkowani przewodniczącym kierownicy wydziałów
(Adler 2018, 152). W 1941 r. struktura Judenratu rozrosła się do blisko 30
wydziałów, zajmujących się większością spraw mieszkańców dzielnicy żydowskiej (AŻIH,
221/11, k. 13).
Stosunek konspiracji żydowskiej do warszawskiej Rady Żydowskiej
Na łamach prasy komunistycznej oraz
lewicowo-syjonistycznej wiele miejsca poświęcano działalności Rady Żydowskiej,
przy czym lewica żydowska posługiwała się w tym kontekście podobnymi pojęciami.
Podobnie jak nazizm był powszechnie traktowany jako wyraz spotęgowanych przez
kryzys destrukcyjnych tendencji społeczeństwa kapitalistycznego, tak też rady żydowskie
zwykle postrzegano jako namacalny wyraz analogicznej degeneracji żydowskich
klas uprzywilejowanych.
Antagonizm między judenratami a ruchem
oporu miał też wymiar polityczny, osobowościowy i częściowo również generacyjny
– działacze rad żydowskich należeli zwykle do grupy „mieszczańskich” działaczy
społecznych, którym obce były wszelkie formy radykalizmu. Postawę konspiracji
żydowskiej w warszawskim getcie wobec Judenratu dobrze oddają okupacyjne zapiski Ringelbluma.
Przykładowo w styczniu 1942 r. pisał on o „klasowym obliczu Gminy Żydowskiej”:
„Okresy przełomu mają tę wadę, że niby reflektorem oświetlają to, co do chwili
obecnej było ukryte. Zwierzęce oblicze żydowskiej burżuazji, jej charakter
wyciskający ostatnie soki z ludzi jest bardzo wyraźnie widoczny w ostatnim
okresie głodu. Cała [ich] robota jest jedną wielką, wołającą o pomstę do nieba,
krzywdą wyrządzaną biedocie i gdyby był Bóg na tym świecie, to z hukiem
zniszczyłby to gniazdo złej woli, hipokryzji i matactwa” (ARG, t. 29, 326).
Generalnie oskarżano Radę Żydowską w
Warszawie, że niezależnie od postawy poszczególnych urzędników i samego Czerniakowa
niejako systemowo służy ona interesom niemieckich władz okupacyjnych,
ułatwiając im realizację polityki eksterminacyjnej. Co więcej, bezpośredni
związek między piastowaniem stanowisk w Radzie i przywilejami wyłączania
pewnych grup od obowiązujących zarządzeń (dot. przykładowo wysyłek do obozów
pracy) wytworzył mechanizmy korupcyjne, przez co uprzywilejowanie socjalne,
które miało być warunkiem pracy w instytucjach Rady, ulegało tylko wzmocnieniu
kosztem mas ludności getta.
Rada Żydowska po wielkiej akcji likwidacyjnej
Pracownicy Rady Żydowskiej zostali
wymienieni w pierwszym rozporządzeniu dotyczącym wysiedlenia jako grupa z niego
zwolniona. 23 lipca część pracowników Rady zaangażowano przy prowadzeniu akcji,
część z nich miała nosić opaski „Judenrat in Warschau – Umsiedlungsaktion” –
celem miało być zabezpieczenie urzędników przed wywózką. Nie wiadomo, jak długo
trwał udział pracowników RŻ w akcji (AŻIH, 302/121, 62; 302/129, 132; AŻIH,
ARG II 116). W kolejnych tygodniach władze RŻ zmuszono do drastycznej redukcji
zatrudnienia: 8–10 sierpnia Umsieglungskommando nakazało redukcję personelu RŻ
(ARG, t. 33, 430). We wszystkich wydziałach i agendach RŻ (wliczając w to ŻTOS)
pracowało wtedy 9030 osób. Na listę osób, które mogły pozostać w getcie,
trafiło 4292 z nich. Około 7 tys. urzędników i członków ich rodzin, dotychczas
chronionych przed wysiedleniem, miało stawić się do wysiedlenia – wielu z nich
tego nie zrobiło (ARG, t. 12, 725–272).
15 sierpnia przyjęto też nowy,
okrojony do 15 wydziałów schemat organizacyjny RŻ (ARG, t. 12, s. 730–733).
Przewodniczącym Rady Żydowskiej od 23 lipca 1942 r. do końca istnienia tej
instytucji był Marek Lichtenbaum*.
W listopadzie z ok. 6 tys. pracowników
RŻ w jej szeregach pozostało ok. 3 tys. osób (wliczając w to wszystkich
członków ŻSP, Zakładu Zaopatrywania oraz szpitali). W getcie
szczątkowym strefa wpływów RŻ i jej instytucji ograniczała się przede
wszystkim do getta centralnego, szopy miały własną administrację, system dystrybucji
żywności itp. W końcu 1942 r. przeprowadzono kolejne uproszczenie struktury RŻ,
skasowano kolejne referaty i wydziały (Szpigielman 2020, s. 301). Wielu
członków Rady zginęło w trakcie akcji styczniowej.
Niektóre wydziały RŻ funkcjonowały aż do wybuchu
powstania w getcie.
