Żydowskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe „Tarbut” w Polsce
Przed wojną
Towarzystwo
Tarbut powstało w 1922 r., przejmując zadania działającego wcześniej Kuratorium
Oświatowego Organizacji Syjonistycznej w Polsce, które zarządzało szybko
rozwijającym się szkolnictwem w języku hebrajskim w Polsce. Tarbut zakładał i
prowadził szkoły na każdym poziomie wiekowym: przedszkola, szkoły podstawowe,
gimnazja, szkoły wieczorowe, a także jedno seminarium nauczycielskie.
Powszechnie znane było wzorcowe Gimnazjum Hebrajskie Tarbutu w Wilnie. Tarbut
był największą żydowską społeczną organizacją oświatową w Polsce, przy czym
największą popularnością cieszył się w Polsce północno-wschodniej. W roku szkolnym 1934/35 w jego szkołach
w całym kraju uczyło się 37 tysięcy dzieci i młodzieży. Szkoły Tarbutu były
stosunkowo drogie, a zatem elitarne.
Program Tarbutu zakładał edukację
świecką, ale z mocnym osadzeniem w kulturze żydowskiej, której źródła widziano
w Biblii, Talmudzie, literaturze rabinicznej. Przedstawiano jej jednak w punktu
widzenia narodowego, a nie religijnego. Kształcono w duchu syjonizmu: uczono
hebrajskiego w wymowie sefardyjskiej, zapoznawano ze współczesną literaturą
hebrajską, obchodzono ważne dla żydowskiej Palestyny rocznice, jak rocznica
śmierci Teodora Herzla czy ogłoszenia deklaracji Balfoura, przedstawiano
bieżące problemy Palestyny. Przedmioty związane z kulturą żydowską wykładano po
hebrajsku, natomiast obowiązujący program szkolny – po polsku. Część gimnazjów
Tarbutu miała uprawnienia państwowe do przeprowadzania matury (Kijek 2020,
273-277).
W lutym 1939 r. w Warszawie
działało pięć szkół podstawowych Tarbutu: przy ul. Nowolipki 68, Nowolipki 22,
Nalewki 2a, Pańskiej 20 i Szerokiej 22 (5-ta
Rano nr 48, 17.02.1939). Wśród działaczy Tarbutu przed wojną byli Lejzor Lipa Bloch, Cwi Zohar, Dawid Raduński, Kopel Piżyc; w szkołach
pracowali m.in. Szaul Rosenblum, A. Benkaim, Szoszana (Róża) Mostkow (Piżyc 2017, 63). Pod koniec lat
trzydziestych prowadzono w nich dożywianie dzieci w ramach programu Towarzystwa Ochrony Zdrowia (TOZ),
sponsorowanego przez Joint (American
Joint Distribution Committee). Fakt ten okazał się bardzo istotny po
wybuchu wojny.
Szkoły Tarbutu jako kuchnie dziecięce
W grudniu 1939 r. TOZ wznowił
wydawanie posiłków dzieciom w zamkniętych szkołach organizacji oświatowych, w
tym w czterech przedwojennych szkołach Tarbutu (poza Pańską 20) i w dwóch
nowych lokalizacjach, przy ul. Senatorskiej 32 i Granicznej 15. Zostały
zarejestrowane jako kuchnie numer 131-136. Posiłki otrzymało w nich 1050
dzieci. Do czerwca 1940 r. liczba ta stale rosła, osiągając poziom 4970. W
lipcu, po wprowadzeniu opłat za obiady, spadła do 3069, w sierpniu – do 2825.
Po utworzeniu getta zlikwidowano kuchnię na Senatorskiej, a aż trzy musiały
poszukać nowych miejsc: kuchnię z Nalewek przeniesiono na Zamenhofa 26, z
Granicznej – na Prostą 8, z Szerokiej – na Nalewki 37. Ta ostatnia w 1941 r.
musiała się jeszcze raz przenieść – na Leszno 42 (AŻIH, 210/55, 5; 210/59, 6;
211/1070, 46). Kierownikami kuchni byli przedwojenni kierownicy szkół Tarbutu:
Róża Mostkow na Nowolipkach 22, A. Benkaim na Nalewkach 2a/Zamenhofa 26, Szaul
Rozenblum na Granicznej 15/Prostej 8; kuchnią na Nowolipkach 68 kierowała
Rajzla Deseń, a na Szerokiej/Nalewkach 7/Lesznie 42 – Szmul Berksztein (ARG, t.
14, 195-197).
Praca wychowawcza w kuchniach Tarbutu
W kuchniach Tarbutu (jak i innych w dawnych szkołach) byli
nauczyciele prowadzili od początku dodatkowe zajęcia wychowawcze. W tym wypadku
szczególną rolę odgrywała nauka języka hebrajskiego i śpiewu w tym języku.
Kopel Piżyc, który objął
administrację kuchni na Prostej 8 po zamknięciu getta, wspomina, jak najpierw trzeba było
doprowadzić samą kuchnię do porządku, zorganizować patronat, zebrać fundusze,
aby dopiero pomyśleć o poważniejszej pracy wychowawczej. W kuchni działał niewielki
dziecięcy chór hebrajski, który rozbudowano pod kierownictwem Zygmunta Szklara
i który zaczął występować publicznie – dla dzieci był to ważny element zabawy i
nauki. Dzięki chórowi, dzięki ofiarom prywatnym i od instytucji getta możliwy
był remont i rozbudowa kuchni. Wtedy wybrano spośród 800 konsumentów 150
najzdolniejszych dzieci i otwarto dla nich świetlicę, gdzie uczono ich
systematycznie języka hebrajskiego.
W tym samym czasie administrację
kuchni na Nowolipkach 22 objął Cholewa (imię nieznane), który działał podobnie:
założył patronat, zebrał pieniądze, poprawił zaopatrzenie, wyremontował lokal.
W kuchni powstał drugi dziecięcy chór hebrajski pod kierownictwem Izraela
Fajwiszysa. Dzieci z tej kuchni były w zdecydowanej większości przedwojennymi uczniami
Tarbutu, znały więc już nieco język hebrajski. Piżyc podkreśla, że nauka
hebrajskiego w tej szkole zajmowała kilka godzin dziennie i była na wysokim
poziomie. Wśród nauczycieli znajdowali się Bluma Wasser, Sonia Staszewska,
panie Fried i Węgrower i Józef Skorupa (Kirszenfeld-Wasser 1962, 707).
W połowie 1941 r. działacze Tarbutu zaczęli się organizować.
Powstał komitet w składzie: Kirszenbaum, Bloch, Piżyc, Rosenblum, Dawid
Raduński, Róża Mostkow, Cholewa i Icchak Cukierman. Komitet zajął się opieką
nad wszystkimi kuchniami Tarbutu, zdobywaniem funduszy, zatrudnianiem i
zwalnianiem personelu, pozyskiwaniem książek hebrajskich, organizowaniem
świetlic i kursów języka hebrajskiego. Siedzibą Tarbutu stał się dawny lokal
organizacji Ha-Tchija na Zamenhofa 13, spotkania odbywały się często na
Nowolipkach 22. Dopiero komitet Tarbutu, we współpracy z CENTOS-em (Związek Towarzystw Opieki nad Sierotami i
Dziećmi Żydowskimi „CENTOS”) postawił na nogi pozostałe kuchnie tej
organizacji i wzmocnił w nich pracę wychowawczą (Piżyc 2017, 66-76).
Szkoły Tarbutu w getcie
W 1940 r.
nauczyciele podejmowali wysiłki, by wznowić legalne lub półlegalnie szkoły dla
dzieci żydowskich. We wrześniu 1940 r. Urząd Szefa Dystryktu Warszawskiego
wydał pozwolenie na otwarcie żydowskich szkół podstawowych. W Warszawie
powstała wtedy Komisja Porozumiewawcza dawnych organizacji szkolnych (Tarbut był w
niej reprezentowany przez Lejzora Lipę Blocha), która podjęła prace nad
zorganizowaniem sieci szkół, ale 10 października ukazało się rozporządzenie
radcy szkolnego Fuhra, zakazujące otwarcia szkół żydowskich w Warszawie z
powodu epidemii. Organizacje szkolne nie zaprzestały jednak pracy,
postanawiając o wprowadzeniu tajnego nauczania w kuchniach. W listopadzie
powstała Rada Szkolna, w której Tarbut reprezentowali Menachem Kirszenbaum, Lejzor Lipa Bloch i Szaul Rosenblum. Do
planowanego w styczniu 1941 r. otwarcia trzech szkół nie doszło z powodu
sprzeciwu CENTOS-u, który w tym
czasie przejął w zarząd wszystkie kuchnie dziecięce. (Sakowska 1965, 63-64;
ARG, t. 33, 160-162, 217-220). Próby zorganizowanej działalności nie udały się:
szkoły musiały sobie same radzić w kwestiach edukacyjnych, tak jak w opisanych
wyżej przypadkach.
Rok później Radzie Żydowskiej udało się uzyskać zgodę na
otwarcie szkół podstawowych w getcie. Organizacje szkolne, w tym Tarbut, brały
udział w opracowywaniu programu. 1 października 1941 r. otwarto trzy szkoły
Tarbutu w kuchniach dziecięcych: na Nowolipkach
68, Nowolipkach 22 i Prostej 8. W ciągu roku szkolnego otwarto jeszcze
jedną, nie jest jednak znany jej adres. W maju 1942 r. Rada Żydowska powołała
na inspektora szkolnego Tarbutu Szaula Rosenbluma (Sakowska 1965, 66, 68-69).
Piżyc wspomina tylko dwie szkoły: na Prostej 8, kierowanej przez Jechiela
Cytrynowskiego, i przy Nowolipkach 22, pod kierownictwem Róży Mostkow (Piżyc
2017, 76-77). Założenie szkoły nie oznaczało zamknięcia kuchni, a zatem działalność
wychowawcza była prowadzona dalej.
Jesienią
1941 r. otwarto również gimnazjum Tarbutu dla 60 uczniów. Realizowało ono
program gimnazjum ogólnokształcącego, z dodatkowymi lekcjami judaizmu, historii
Żydów, Biblii i palestynoznawstwa. Szkołą kierował Natan Eck (uczył Biblii), a
wśród nauczycieli znajdowali się Michał Brandstätter (język polski), Jechiel
Rozencwajg (język hebrajski), pani Rozenblum (łacina), inż. Wopert (matematyka
i fizyka). Lekcje odbywały się początkowo w kuchni ludowej na Lesznie 29,
następnie w kuchni dziecięcej na Nowolipkach 68(Engelking, Leociak 2013, 376).
Inne formy działalności Tarbutu w getcie
Kopel Piżyc
wymienia jeszcze kilka obszarów aktywności edukacyjnej Tarbutu. Od połowy 1941
r. Edmund Menachem Stein prowadził
kurs nauk judaistycznych w języku hebrajskim dla dorosłych; zajęcia odbywały
się w kuchni Tarbutu na Lesznie 42. Latem 1941 r. Piżyc zajmował się
organizowaniem patronatów w półinternatach
CENTOS-u na Twardej 16 i 21 oraz Zamenhofa 22 [we wspomnieniach myli numery
budynków] i starał się wprowadzać nauczycieli hebrajskiego jako wychowawców.
Podobnie działał w kuchni dla dzieci na Stawkach 36. Dzieci z kuchni Tarbutu
występowały z sukcesem na imprezach „Miesiąca
Dziecka”. W Pesach 1942 r. Piżyc wygłaszał wykład dla dzieci w internacie na ul. Wolność 14.
Bardzo dobre jego przyjęcie, dobry nastrój, występy dzieci w języku hebrajskim spowodowały, że Piżyc
wpadł na pomysł, by internat ten podporządkować Tarbutowi: uczyć dzieci
hebrajskiego i palestynografii, aby zaraz po wojnie mogły wyjechać i stać się
wartościowymi obywatelami w ziemi Izraela. Podjął w tym celu agitację w Radzie
Żydowskiej, CENTOS-ie, Joincie. Akcja likwidacyjna przerwała tę misję (Piżyc
2017, 78-82).
