imiona żydowskie
imiona żydowskie
Już w tekście Biblii Hebrajskiej pojawia się ok. 2800 imion (hebr. szem = imię, l.mn. sz(e)mot) i każde z nich miało swe znaczenie. Ich etymologia w czasach biblijnych znana była wszystkim. Zasadniczo, przy ich wyborze dla dziecka, decydujący głos należał do matki, ale nie brak biblijnych przykładów na to, że należał on do ojca. I.ż. nadawano dziecku prawdopodobnie ósmego dnia po urodzeniu (por. obrzezanie). Początkowo najczęściej pierworodnym nadawano imiona rodzicieli, lecz niebawem upowszechnił się zwyczaj tworzenia imion, w których skład wchodziło imię przodka. Ponieważ nie używano nazwisk, z czasem, dla lepszej identyfikacji, zaczęto używać imienia własnego wraz z imieniem ojca, które poprzedzało słowo ben (hebr., syn) albo bar (aram., syn), później także – za pośrednictwem arabskiego – ibn (arab., syn). Do dziś jest to obowiązująca forma wywoływania mężczyzny do czytania Tory oraz chłopca podczas bar micwy. W mowie potocznej używano także imienia własnego, wraz z imieniem matki (bądź – rzadziej – żony) w formie dzierżawczej. Znaczenie niektórych imion w czasach biblijnych wiązało się nie tylko z pojęciami, ale także z całymi frazami (maksymami), stąd tak częstym ich elementem bywały różne Imiona Boga. Kiedy Żydzi zaczęli żyć w diasporze, pojawiło się zjawisko przyjmowania obcych imion, wśród których część z czasem ulegała mniej lub dalej idącemu przekształceniu. W Talmudzie np. pojawia się wiele imion o grec. rodowodzie. Natomiast za całkowicie nieodpowiednie uważano używanie imion męskich przez niewiasty, co porównywano do grzesznej praktyki noszenia przez nie szat męskich. W okresie wpływów hellenistycznych pojawił się też zwyczaj nadawania pierworodnemu synowi imienia jego dziadka (najczęściej ze strony ojca). Pod koniec tejże epoki stało się powszechną praktyką nadawanie dziecku dwojga imion. W okresie po skodyfikowaniu Talmudu, najczęściej rozróżniano wśród nich używane w życiu codziennym przydomki (hebr. kinujim) lub imiona oraz – zgodnie z nakazem rabinicznym, obowiązującym od XII w. – imiona „religijne” (zw. szmot ha-kodesz = uświęcone), używane w synagodze, przy wywoływaniu do czytania Tory, a także do sygnowania dokumentów spisanych w języku hebrajskim. Przy tym, Żydzi sefardyjscy używali wszystkich imion, jakie występują w BH, poza imionami osób przeklętych przez Boga. Natomiast Żydzi aszkenazyjscy używali przede wszystkim (choć niekonsekwentnie) imion biblijnych postaci, występujących po Abrahamie, unikali zaś imion ludzi, którzy określeni byli w BH jako „czyniący zło”. Obydwa imiona najczęściej pozostawały ze sobą w ścisłym związku (np. hebr. Naftali i – z niem. – Hirsz [jid. Cwi], które czasem pojawiały się razem – Naftali Cwi Hirsz, poprzez odniesienie do metafory biblijnej [Rdz 49,21]; por. też jeleń). Często imię, razem z przydomkiem (drugim imieniem), było dziedziczone i przekazywane z dziadków na wnuki. Podwójne imiona – potoczne i „uświęcone” – nosiła także część kobiet (np. Lea Ajdel), jednak bardziej niż wśród mężczyzn popularne były wśród nich imiona „codzienne”, będące rozmaitymi zdrobnieniami, czy też zniekształconymi zapożyczeniami (np. Rajzł, od niem. Rose = Róża). W średniowieczu rozpowszechniła się praktyka stosowania innego rodzaju przydomków, zwłaszcza w odniesieniu do znanych postaci i uczonych, które były akronimami ich imion (np. RASZI) bądź tytułami ich najważniejszych dzieł (np. Tanja; zob. Szneur Zalman ben Baruch z Ladów). Z czasem upowszechnił się też zwyczaj używania przydomków, związanych z wykonywanym zawodem (np. Sznajder [jid., krawiec]; Dajan [hebr. daj(j)an = sędzia]; Mełamed [hebr., nauczyciel]). Równocześnie zachodził proces, w wyniku którego – pod wpływem różnych czynników (np. środowiska, albo powszechnego w rodzinach żydowskich stosowania zdrobnień) – imiona (w tym hebrajskie) ulegały zmianom brzmieniowym. W ten sposób powstawały często bardzo liczne warianty tego samego imienia, których używano jako imion potocznych, np. od hebr. imienia Mordechaj pochodzą poboczne formy: Majzel (Majzł), Mordchel (Mordchł), Mordka, Morduch, Morduś (Majzełe), Mordysz, Mote, Motek, Motel (Motł), Motje, Motke, Motuś (Motełe). W epoce nowożytnej powodowało to znaczne trudności w rejestracji ludności żydowskiej, co pociągnęło za sobą nadawanie przez prawodawstwa europejskie nazwisk „żydowskich”, z którymi często połączone były próby ograniczenia możliwości wyboru imion (np. w Prusach przepisy wydane w 1836; por. nazwiska Żydów polskich). Wraz z rozwojem haskali i nowożytej literatury żydowskiej (zwł. hebrajskiej) oraz następnie odrodzenia narodowego, stosowanie „skażonych” i „wykrzywionych” imion hebrajskich zaczęło budzić sprzeciwy. Również nieprecyzyjne zapisy w aktach stanu cywilnego prowadziły często do komplikacji natury prawnej. Jednym z pierwszych, związanych z tym protestów był artykuł Osipa Rabinowicza (1817–1869) O Moszkach i Joskach („Odesskij Wiestnik” 1858). W Polsce w okr. międzywojennym próbę uregulowania zapisu i.ż. podjęła gmina żydowska w Warszawie. Powołała ona w tym celu specjalną komisję, a wyniki jej prac opublikowano w broszurze Spis imion żydowskich sporządzony na wniosek Zarządu Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Warszawie w celu uporządkowania imion żydowskich (1928). Jednak zakres oddziaływania tego rodzaju akcji na tradycyjne społeczności żydowskie i na mniej światłych rabinów oraz ich pomocników pełniących funkcje urzędników stanu cywilnego był – rzecz jasna – ograniczony. (Zob. też zmiana imienia)
