Herzl Teodor
Herzl Teodor
(1860 Peszt, Węgry – 1904 Edlach, Austria) – twórca politycznego syjonizmu, założyciel i pierwszy przewodniczący Światowej Organizacji Syjonistycznej (ŚOS). Wychowywał się w zamożnej rodzinie żydowskiej w Peszcie. W 1878 ukończył ewangelicką szkołę średnią o profilu klasycznym. W tym samym roku rodzina przeniosła się na stałe do Wiednia. H. studiował prawo na tamtejszym uniwersytecie. Był członkiem niem. organizacji studenckiej Albia, z której odszedł w proteście przeciwko antysemityzmowi. W 1884 uzyskał doktorat z prawa i pracował przez krótki czas w sądach Wiednia i Salzburga, a następnie zajmował się twórczością literacką. W 1891–1895 był paryskim korespondentem „Neue Freie Presse”. Początkowo uważał, że tzw. kwestia żydowska – jako problem społecznym – może zostać rozwiązana przez zbiorową konwersję Żydów i ich ostateczną asymilację. Ogromne wrażenie zrobił na nim wzrost antysemityzmu, a zwłaszcza proces Dreyfusa. Doszedł do wniosku, że jedynym rozwiązaniem kwestii żydowskiej może być masowy exodus Żydów z krajów osiedlenia i stworzenie przez nich własnej siedziby narodowej. Wiosną 1895 bezskutecznie próbował przekonać do poparcia tej idei barona M. de Hirscha. Następnie powrócił do Wiednia, gdzie został redaktorem części lit. „Neue Freie Presse”. Spotykał się z wieloma znaczącymi osobistościami świata żydowskiego, ale nie zdołał ich przekonać do poparcia idei zorganizowania specjalnej komisji badawczej, która miała przygotować program rozwiązania kwestii żydowskiej. Idee H. popierał w tym czasie jedynie M. Nordau. Pod wpływem niepowodzeń, H. postanowił przedstawiać swoją koncepcję żydowskiej opinii publicznej, redagując na nowo i publikując w 1896 w Wiedniu Państwo żydowskie. Idea masowej emigracji Żydów z miejsc ogarniętych lub zagrożonych antysemityzmem, została przyjęta z mieszanymi uczuciami, szczególnie przez Żydów zachodniej Europy, nawet przez część ludzi związanych z ruchem Chowewej Syjon; jedni uznali plan H. za zbyt radykalny, inni przyjęli go z entuzjazmem. H. odbył wiele spotkań, które miały zjednać dla owego projektu głowy państw. Brak powodzenia w zabiegach u wielkiego wezyra, o wyrażenie przezeń zgody na osadnictwo żydowskie w Palestynie i o autonomię dla tego terytorium w ramach imperium otomańskiego, z prawem do żydowskiej samoobrony, a także odrzucenie programu przez barona Edmunda Rotszylda (Rotsztyldowie), skłoniły H. do stworzenia organizacji syjonistycznej. Pierwszy Światowy Kongres Syjonistyczny został zwołany w 1897 (por. bazylejski program). Dla propagowania idei syjonistycznej H. założył tygodnik „Die Welt”, którego pierwszy numer ukazał się w czerwcu 1897. H. postanowił poświęcić swój wysiłek realizacji dwóch celów: stworzeniu żydowskiej siedziby narodowej w Palestynie, za zgodą Turcji i wielkich mocarstw, na drodze negocjacji dyplomatycznych; oraz utworzeniu ŚOS. Wkrótce po I Kongresie, dzięki staraniom H., został założony Jewish Colonial Trust, który miał stanowić podstawę finansową dla negocjacji z Turcją. Nie udało się jednak zebrać planowanego kapitału udziałowego. Niepowodzeniem zakończyło się także spotkanie H. z Wilhelmem II, podczas podróży cesarza na Bliskim Wschód w listopadzie 1898, choć cesarz obiecywał poparcie sprawy H. u sułtana. Samemu H. także nie udało się przekonać sułtana do zgody na osadnictwo żydowskie w Palestynie, w zamian za program naprawy gospodarczej imperium. W 1902 H. opublikował pracę Altneuland. Tego samego roku został zaproszony do Londynu, by zeznawać przed Królewską Komisją dla Spraw Imigracji. Stwierdził wówczas, że sprawa imigracji żydowskiej do Wielkiej Brytanii nie istniałaby, gdyby Żydom ofiarowano inne terytorium, na którym mogliby się osiedlić. W ten sposób planował znaleźć drogę tymczasowego złagodzenia sytuacji prześladowanej ludności żydowskiej; nie oznaczało to jednak rezygnacji z celów wytkniętych w programie bazylejskim. H. miał przy tym na myśli także tereny bliskie Palestynie – Cypr lub Synaj, co mogło skłonić Turcję do większej elastyczności wobec programu syjonistycznego. Projekt osadnictwa na Synaju zyskał poparcie Josepha Chamberlaina, sekretarza do spraw kolonii, ale został ostatecznie zarzucony, w wyniku zdecydowanego sprzeciwu Egiptu. W 1903 Chamberlain wysunął sugestię ewentualnego osadnictwa żydowskiego w Ugandzie (ugandyjski plan osiedlenia). H., pod wpływem wiadomości o pogromie w Kiszyniowie, wstępnie przyjął ten projekt. Nie zarzucił jednak starań o uzyskanie poparcia międzynar. dla programu syjonistycznego. W 1903 odbył podróż do Rosji, gdzie udało mu się uzyskać obietnicę rosyjskiej interwencji u sułtana. W 1904 spotkał się z papieżem, z królem Włoch i z członkami rządu włoskiego. Początkowe poparcie H. dla projektu ugandyjskiego spowodowało konflikt z wieloma działaczami ŚOS, którzy oskarżyli go o zdradę najważniejszego celu syjonistów – stworzenia żydowskiej siedziby narodowej w Palestynie. H. udało się jednak uniknąć rozpadu w ruchu syjonistycznym. W 1949 jego ciało zostało przeniesione z Wiednia do Izraela i pochowane na Wzgórzu Herzla w Jerozolimie. (Pamiętniki H. zostały przełożone na język polski przez J. Appenszlaka; t. 1, Warszawa 1932).
