Arnstein (Arensztajn; Orenstein; Orensztajn) Marek

Arnstein (Arensztajn; Orenstein; Orensztajn) Marek

pseud. Andrzej Marek (1878 [1879] Warszawa – 1943 tamże [Treblinka?]) – dramaturg i pisarz, tworzący w językach polskim i jidysz, publicysta i reżyser. Wywodził się z kręgu inteligencji żydowskiej zafascynowanej kulturą polską. Ukończył kurs teatrologiczny w Los Angeles; w Polsce uzyskał dyplom reżyserski ZASP. Karierę artystyczną zaczynał jako zwolennik S. Przybyszewskiego, pisząc sztuki o tematyce żydowskiej (m.in. Chasydzi, 1900; Wieczna bajka, 1901; Pieśniarze, 1903). Niektóre z nich przełożył na język jidysz, dzięki czemu weszły do repertuaru scen żydowskich. Ogółem napisał kilkanaście dramatów, które zostały przetłumaczone na język rosyjski, hebrajski, angielski, niemiecki. Do najbardziej znanych jego sztuk należą: Fanatycy; Królestwo krzywdy; Królowa Sabat; Noemi; Ostatni Mesjasz. Pod wpływem I.L. Pereca włączył się do walki o nadanie wyższego poziomu teatrowi żydowskiemu (por. szund). Dzięki jego współpracy, Trupa Wileńska stała się czołową sceną żydowską o wysokim poziomie literackim wystawianych sztuk. A. miał swój udział w tworzeniu słynnego teatru Habima w Moskwie. Jako reżyser, cieszył się sławą jednego z największych nowatorów teatru. Jego inicjatywy budziły zainteresowanie aktorów, reżyserów, a także krytyków. Do pracy udało mu się pozyskać m.in. Karola Adwentowicza, Marię Przybyłko-Potocką, Wandę Siemaszkową. A. był też reżyserem i scenarzystą pierwszych filmów w j. jid. w Polsce, tworząc w 1911 obrazy Chasydka i odstępca oraz Okrutny ojciec (według sztuki J. Gordina). W 1912-1924 współpracował z czołowymi teatrami żydowskimi w Rosji, Anglii oraz w Ameryce Płn. i Południowej. Po powrocie do kraju przełożył z język jidysz na polski i adaptował wiele wybitnych dzieł żydowskiej klasyki (m.in. Dybuka, Dzień i noc Sz. An-Skiego; Golema H. Leiwika; Mirełe Efros, Boga, szatana i człowieka, Żydowskiego Króla Leara Gordina; Boga zemsty, Motke Złodzieja Sz. Asza), wprowadzając je na sceny polskie. Z tego powodu był oskarżany o podkopywanie pozycji teatru jidysz oraz sprzyjanie asymilatorom. Był także autorem esejów, humoresek i pieśni. Współpracował z licznymi czasopismami żydowskimi i polskimi, publikując w nich swoje utwory (także poezje, krótkie opowiadania i recenzje). W czasie okupacji niemieckiej przebywał w getcie warszawskim, gdzie kierował utworzonym w lipcu 1941 polskojęzycznym Nowym Teatrem Kameralnym; w kilku wystawionych sztukach główną rolę grał M. Znicz, obok którego występowali m.in. J. Turkow, D. Blumenfeld. A. podjął także próbę założenia teatru dla dzieci, pod nazwą Nowy Teatr Kameralny – Promyk. W getcie przyjął chrzest. Zginął podczas likwidacji getta, albo dopiero w Treblince.