Józef Jaszuński
Przed wojną
Józef Jaszuński urodził
się 15 (27) grudnia 1881 r. w Grodnie. Jego rodzicami byli Wulf i Jetta z
Bernsztejnów. Ukończył gimnazjum w Grodnie, potem studiował prawo, a następnie
fizykę i matematykę na uniwersytecie w Petersburgu – wydział ten ukończył w
1904 r. W kolejnych latach studiował w wyższej szkole technicznej w
Charlottenburgu. Publikował stale w żydowskim dzienniku Frajnd ukazującym się w Petersburgu (później w Warszawie) używając
pseudonimów Ben Chaim i B. Ch., a także w pismach w językach rosyjskim, polskim
i żydowskim: Žurnal Ministerstwa Justicii,
Prawo, Dos Lebn, Jidisze Cukunft,
Buduščnost, Jewrejskaja Žizn. W latach 1907-1912 pracował w zespole Wielkiej
Encyklopedii Brockhausa-Efrona jako sekretarz redakcji jej dużego wydania i
redaktor małego.
W 1920 r. osiadł w
Wilnie, od 1921 pracował w towarzystwie ORT, od 1924 był dyrektorem żydowskiego
gimnazjum matematyczno-przyrodniczego. W 1928 r. przeniósł się do Warszawy,
gdzie objął stanowisko dyrektora biura Centrali ORT-u. Z zaangażowaniem
poświęcał się rozbudowie sieci szkół i kursów rzemieślniczych ORT-u w całej
Polsce. Jednocześnie działał w ruchu spółdzielcznym i był redaktorem naczelnym
dwujęzycznego polsko-żydowskiego pisma Ruch
Spółdzielczy.
Nadal bardzo dużo publikował.
Jednym z obszarów jego zainteresowań było przyrodoznawstwo i postęp techniczny.
Temu poświęcił cotygodniową rubrykę, która od 1923 r. ukazywała się w
bundowskim dzienniku Folkscajtung. W
1927 r. opublikował książkę Natur un
mencz [Przyroda i człowiek], a od 1929 r. redagował serię wydawniczą pt. Natur un Kultur, w której do wojny
ukazały się 32 książki, m.in. jego autorstwa Grojse menczn, groje majsim [Wielcy ludzie, wielkie dzieła] o wynalazcach
i wynalazkach. Drugim głównym obszarem tematycznym jego publikacji było
bezpieczeństwo, higiena oraz racjonalizacja pracy rzemieślnika. Pisał o tym w
czasopismach Unzer Cajt, ORT-Jedijes, Rzemiosło, Wiedza i Życie;
w 1932 r. opublikował broszurę na ten tamat pt. Co każdy rzemieślnik wiedzieć powinien.
Ożenił się z Zofią z domu
Waserdaum i miał dwóch synów: Michała i Grzegorza. Przed wojną mieszkał przy
ul. Chłodnej 2 (Eisenbach 1964/65, 87-88; Czy wiesz kto to jest? 1939,
122).
W Radzie Żydowskiej
Józef Jaszuński był członkiem Judenratu w
Warszawie od początku jego istnienia w październiku 1939 r. i pozostał w nim do
końca życia. Początkowo kierował Wydziałem Emigracyjnym. Co najmniej od wiosny
1940 r. był przewodniczącym Wydziału Statystycznego: jego podpis noszą
wszystkie, regularnie opracowywane raporty statystyczne, a także obszerne
opracowanie pt. Die
Verwaltung des Jüdischen Wohnbezirks in Warschau. Im Zeitraum von der
Amtsübernahme des Herrn Kommissars (15 Mai 1941) bis zum 15 Mai 1942 [Zarząd dzielnicy żydowskiej w Warszawie. W
okresie od objęcia urzędu przez Pana komisarza (15 maja 1941) do 15 maja 1942]
przygotowane dla Heinza Auerswalda (ARG, t. 12, 94; zob. dok. 115; Ludność
żydowska w Warszawie 2012, 660, 662)
Ponadto
od sierpnia 1940 r. Jaszuński był przewodniczącym Wydziału Przysposobienia Zawodowego w Radzie Żydowskiej, zajmującego się organizowaniem kursów
zawodowych. Jako kierownik ORT-u przekazał Radzie lokale i infrastrukturę
organizacji w celu uruchomienia kursów dla młodzieży (Gazeta Żydowska 76/1941,
3).
Od stycznia 1941 r.
Jaszuński był członkiem Komisji Pracy i Wytwórczości Judenratu, a następnie
przewodniczącym Wydziału Wytwórczości. Celem tych agend było zakładanie i
prowadzenie warsztatów w getcie, zdobywanie zamówień i sprzedaż wytworzonych
towarów. Gdy w sierpniu powstała spółka „Wytwórczość Żydowska”, złożona z
pracowników wydziału, Jaszuński został jednym z jej pomniejszych udziałowców.
(Engelking, Leociak 2013, 199; Brustin-Berenstein 1953, 43).
W Żydowskiej Samopomocy Społecznej
Gdy w maju 1940 r. powstała Żydowska
Samopomoc Społeczna dla Generalnego Gubernatorstwa, Jaszuński został
powołany do jej siedmioosobowego Prezydium przez specjalną komisję złożoną z
warszawskich działaczy ŻSS-KK (zob. Żydowska Samopomoc Społeczna – Komisja Koordynacyjna), Jointu (zob. American Joint Distribution Committee)
i członków Rady Żydowskiej. Jak się zdaje, komisja wraz z prezesem Judenratu Adamem Czerniakowem naciskała, by Jaszuński został przewodniczącym Prezydium, do
czego ostatecznie nie doszło: Jaszuński nie chciał opuszczać Warszawy, a
ponadto – według Michała Weicherta, który tymże przewodniczącym został – „brakło
mu dwóch rzeczy: swobody w obejściu i zdolności sugestywnego działania.
Występując wobec władz nie mógł się wyzbyć pewnego skrępowania, cechującego
często uczonych, przywykłych do studiów w zacisznym gabinecie” (AŻIH, 302/25, 83,
99; Czerniaków 1983, 120-123, 127). Jaszuński został zastępcą Weicherta oraz objął
kierownictwo Wydziału Pomocy Pracy i Pomocy Gospodarczej Prezydium ŻSS, którego
zadaniem była tzw. pomoc konstruktywna polegająca na zakładaniu warsztatów i
spółdzielni pracy w ramach ŻSS. Starał się również walczyć w rządzie GG o
uchylenie rozporządzeń eliminujących Żydów z życia gospodarczego (AYV,
O.21/18.1, 1-8).
Systematycznie jeździł do
Krakowa na zebrania Prezydium, choć pozostał na stałe w getcie warszawskim.
Mieszkał z żoną i synem Michałem (lekarzem) na Żelaznej 78 m. 5. Jego
współlokatorem oraz sekretarzem był Henryk Makower – Jaszuński w tym czasie
miał problemy ze wzrokiem i potrzebował pomocy w czytaniu (Makower 1987, 9, 19,
208).
Jednocześnie
Jaszuński pozostał kierownikiem ORT-u, działającego w ramach Komitetu
Opiekuńczego Miejskiego Żydowskiej Samopomocy Społecznej (zob. ŻKOM). Żywo
interesował się opieką społeczną w getcie warszawskim. Na początku 1942 r. brał
udział w dyskusjach na temat ujednolicenia struktury ŻSS w Warszawie i
powołania Rady Opieki Społecznej, której też miał być członkiem. Mimo
zaawansowania tych planów, reform nie udało się zrealizować (AŻIH, 211/120, 86;
211/121, 13; 211/123, 74, 92).
W okresie wielkiej akcji i w getcie szczątkowym
W przeddzień wielkiej
akcji Jaszuński został uwięziony na Pawiaku wraz z kilkudziesięcioma innymi
działaczami jako zakładnik. Zwolniono go po kilku dniach. 15 sierpnia 1942 r.,
po reorganizacji Judenratu, Jaszuński został przewodniczącym Wydziału II Ogólnego.
W okresie tzw. akcji kotła na Miłej przewodniczył komisji, która rozdzielała „numerki
życia” pracownikom Judenratu. Zginął w akcji styczniowej, wywieziony razem
z rodziną do Treblinki (Makower 1987, 56, 202-203; Engelking, Leociak 2013, 187).
Wojnę przeżył jego syn Grzegorz (Grisza) Jaszuński, członek Judenratu w getcie
wileńskim, działacz Bundu w powojennej Polsce.
