Żydowski Komitet Opiekuńczy Miejski (ŻKOM) w Warszawie
Powołanie ŻKOM
Mimo zapisów statutu (AŻIH, 211/1, 14), dających Prezydium ŻSS wyłączną prerogatywę zakładania komitetów opiekuńczych, ŻKOM w Warszawie powołały władze niemieckie. 18 lipca 1940 r. Karl Massing, kierownik Podwydziału Spraw Ludnościowych i Opieki Społecznej w Urzędzie Szefa Dystryktu Warszawskiego, nakazał prezesowi Rady Żydowskiej Adamowi Czerniakowowi oraz burmistrzowi Warszawy Julianowi Kulskiemu wyznaczenie pięciu kandydatów na członków ŻKOM. Nominowane przez nich osoby zostały 16 września 1940 r. zatwierdzone na stanowiskach członków ŻKOM przez Massinga. Jednocześnie Massing zobowiązał Czerniakowa do sprawowania nadzoru nad ŻKOM w takim stopniu, jaki uzna za stosowny, co również było niezgodne ze statutem ŻSS, ponieważ komitety miejskie miały odpowiadać tylko przed Prezydium ŻSS w Krakowie i starostami miejskimi (AŻIH, 211/1067, 39; 211/1068, 35-36).
Członkowie ŻKOM
Członkami ŻKOM w Warszawie zostali: Stanisław Szereszewski, Abraham Gepner, Szymon Wyszewiański, Henryk Rottenberg i Abram (Adolf) Sztolcman. Na pierwszym posiedzeniu 17 września 1940 r. członkowie podzielili się funkcjami. Przewodniczącym został Szereszewski, jednocześnie obejmując kierownictwo referatu organizacyjnego, personalnego i rachuby. Gepner został kierownikiem referatu opieki nad dziećmi i sierotami, Rottenberg – wyżywienia i świadczeń, Wyszewiański – zdrowia, Sztolcman – pomocy gospodarczej i pracy (AŻIH, 211/1068, 34). Już wkrótce wybór osób do ŻKOM okazał się niefortunny. Szereszewski, Sztolcman i Gepner byli jednocześnie członkami Rady Żydowskiej, a Gepner po zamknięciu getta stanął na czele Zakładu Zaopatrywania Dzielnicy Żydowskiej. Sztolcman i Gepner, zaangażowani w działalność Rady, już zimą 1941 r. przestali działać w ŻKOM. Szereszewski w styczniu 1941 r. objął kierownictwo Komisji dla Spraw Przesiedleńców (łączącej różne organizacje) i całą swoją energię poświęcał tej działalności (AŻIH, 211/126, 44). Jednak Prezydium ŻSS w Krakowie długo zwlekało z powołaniem nowych członków. Dopiero 23 lipca 1941 r. nominowało Icchaka Gitermana z Jointu, ale na zatwierdzenie przez władze musiał on czekać kilka miesięcy (co nie przeszkodziło mu w podjęciu obowiązków) (AŻIH, 211A/53, k. 179; 211A/72, 690). W maju 1942 r. z członkostwa i przewodnictwa w ŻKOM zrezygnował Stanisław Szereszewski. Jego miejsce zajął Gustaw (Gamzej) Wielikowski (AŻIH, 211A/81, 169, 172).
Funkcje ŻKOM
Do zadań ŻKOM należały: rozdział darów pomocy zagranicznej oraz dotacji i darów rzeczowych przekazywanych przez Prezydium ŻSS w Krakowie, a także gospodarowanie wszelkimi subwencjami przydzielanymi dla całej żydowskiej opieki społecznej w Warszawie. Teoretycznie obowiązkiem przewodniczącego ŻKOM było także reprezentowanie opieki społecznej przed władzami niemieckimi, czyli kierownikami podwydziału Spraw Ludnościowych i Opieki Społecznej w Urzędzie Szefa Dystryktu Warszawskiego, a od maja 1941 r. przed Komisarzem do Spraw Dzielnicy Żydowskiej Heinzem Auerswaldem. Rolę tę pełnił jednak od początku Gustaw Wielikowski jako doradca ŻSS przy szefie dystryktu warszawskiego (AŻIH, 211/124, 15). Najważniejszym celem ŻKOM był nadzór nad całością opieki społecznej dla Żydów w Warszawie, co oznaczało kontrolę nad działalnością stowarzyszeń, które opiekę tę zorganizowały i prowadziły od początku wojny.
Konflikt ze stowarzyszeniami opiekuńczymi
Pierwotny statut ŻSS gwarantował stowarzyszeniom pełną autonomię. Mimo to ŻKOM stopniowo przejmował niektóre obszary opieki społecznej. W styczniu 1941 r. powołano w ŻKOM Wydział Pomocy Krewnym Zagranicznym, który był faktyczną inkorporacją towarzystwa JEAS (Jewish Emmigrant Aid Society). Zajmował się on pośrednictwem w wymianie korespondencji i paczek między Żydami w Warszawie a ich krewnymi za granicą. Podobnie inkorporowano już w styczniu 1941 r. towarzystwo CEKABE, tworząc w ŻKOM Wydział Pożyczek. Również w styczniu w ŻKOM znalazł się Wydział Nadzoru, czyli swego rodzaju sąd dyscyplinarny pracowników organizacji opiekuńczych (AŻIH, 211/1071, 60, 72); w czerwcu 1941 r. przejęto Wydział Statystyczny i Centralną Kartotekę podopiecznych prowadzone dotąd przez Żydowskie Towarzystwo Opieki Społecznej (ŻTOS) (AŻIH, 211A/248); we wrześniu ŻTOS musiał oddać ŻKOM Wydział Zaopatrywania, zajmujący się aprowizacją placówek opieki społecznej (ARG, t. 27, 697). Warto podkreślić, że ŻKOM prowadził bezpośrednio tylko niewielką własną działalność opiekuńczą: poza wymienionymi wyżej kontaktami z zagranicą, pożyczkami, aprowizacją i nadzorem należało do niej Lekarskie Pogotowie Ratunkowe (Engelking, Leociak 2013, 274; Ciesielska 2017, 154).
Dążenia ŻKOM do zwiększenia nadzoru nad stowarzyszeniami (zwłaszcza ŻTOS) były źródłem poważnych napięć. Działacz ŻTOS, Emanuel Ringelblum uważał, że ŻKOM chciał opiekę społeczną „zglajchszaltować, pozbawić wszelkich cech społecznych i przekształcić w typową przedwojenną filantropię” (ARG, t. 29a, 139). Ringelblum postrzegał ŻKOM jako instytucję narzuconą, podczas gdy stowarzyszenia i kierowany przez niego Sektor Społeczny (przede wszystkim komitety domowe) w jego oczach były organizacjami oddolnymi, cieszącymi się powszechnym poparciem i zaufaniem. Niezwykle cenił system komitetów domowych, widział w nich ogromny potencjał solidarności i energii społecznej, obawiał się więc, że ŻKOM przejmując nad nimi nadzór zniszczy samą ideę samopomocy, zamieniając ją w pomoc instytucjonalną ze wszystkimi jej wadami. Jednak ŻKOM długo nie udawało się objąć kontroli nad stowarzyszeniami. W porównaniu z nimi był on instytucją słabą i nie cieszącą się większym autorytetem, a w dodatku borykał się ze wspomnianymi problemami personalnymi.
Włączenie stowarzyszeń do ŻKOM
Ostatecznie decyzję o roli ŻKOM i stowarzyszeń podjęli Niemcy. W listopadzie 1941 r. rząd Generalnego Gubernatorstwa zmienił statut ŻSS, likwidując autonomię stowarzyszeń i nakazując ich wcielenie do komitetów opiekuńczych ŻSS wraz z przekazaniem im ich majątków. Z niejasnych powodów w Warszawie proces inkorporacji stowarzyszeń do ŻKOM trwał bardzo długo i dopiero 10 marca 1942 r. doszło do ich likwidacji (ARG, t. 27, 321). Struktury i pracownicy zostali włączeni bezpośrednio do następujących wydziałów ŻKOM (Ludność żydowska 2012, 1036):1. Wydziałowi Spraw Ogólnych i Organizacyjnych podporządkowano Sektor Społeczny ŻTOS;2. Wydział Zaopatrywania przejął Wydział Odzieżowy ŻTOS oraz dwa towarzystwa prowadzące domy starców: Towarzystwo „Dom Starców – Moszaw Zkejnim” oraz Towarzystwo Wspomagania Ubogich Żydów m.st. Warszawy „Ezra”.3. Wydział Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą inkorporował Związek Towarzystw Opieki nad Żydowskimi Sierotami i Dziećmi Opuszczonymi Rzeczypospolitej Polskiej „Centos” oraz Towarzystwo „Pomoc dla sierot”4. Wydział Opieki Sanitarnej i Higienicznej utworzyły: Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej w Polsce, „Pomoc Ubogim Chorym – Ezras Chojlim Annyim”, Towarzystwo Opieki nad Niemowlętami Wyznania Mojżeszowego „Kropla Mleka”, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Żydowskie Towarzystwo Przeciwgruźlicze „Brijus – Zdrowie”, Żydowskie Towarzystwo Pomocy Niezamożnym Matkom, Towarzystwo Opieki nad Nerwowo i Umysłowo Chorymi Żydami „Zofiówka”.5. Do Wydziału Pomocy Pracy i Pomocy Gospodarczej dołączono: Towarzystwo Szerzenia Pracy Zawodowej i Rolnej wśród Żydów ORT oraz Towarzystwo Popierania Rolnictwa (Toporol).
ŻKOM w okresie wielkiej akcji likwidacyjnej
Wydaje się, że włączenie stowarzyszeń do ŻKOM nie wpłynęło zasadniczo na sposób i zakres ich funkcjonowania w obszarze samej działalności opiekuńczej. Działacze stowarzyszeń stali się pracownikami ŻKOM, co miało znaczenie w czasie wielkiej akcji likwidacyjnej latem 1942 r. W ogłaszającym ją obwieszczeniu z 22 lipca 1942 r. pracownicy ŻKOM zostali wyłączeni z „wysiedlenia”, a uzyskanie legitymacji ŻSS stało się obiektem starań wielu ludzi (Mazor 1993, 145-148; Kaplan 1999, 392-393; ARG, t. 23, 318). Jednak 9 sierpnia sztab „akcji Reinhardt” w Warszawie nakazał redukcję personelu Rady Żydowskiej i ŻKOM. Z 2980 pracowników ŻKOM posady zachowało 700 osób. W ciągu następnego tygodnia zatrudnienie w tej instytucji zmniejszono do 180 osób (ARG, t. 12, 725-727). Zdecydowana większość pracowników zginęła w wielkiej akcji. Oficjalnie ŻKOM działał do stycznia 1943 r., po akcji zajmując się właściwie wyłącznie odbiorem darów pomocy zagranicznej (Ludność żydowska 2012, 1055-1059). Jego ostateczny kres nastąpił po drugiej akcji likwidacyjnej 18-20 stycznia 1943 r.
