Ostjuden

Ostjuden

(niem.) – określenie odnoszące się do Żydów z Europy Środkowej i Wschodniej (głównie z Polski i Rosji), użyte po raz pierwszy w 1903 przez działającego w Niemczech żydowskiego filozofa i wydawcę, N. Birnbauma (1864-1937); najczęściej używane w kontekście ich negatywnego stereotypu. Wiązało się ono z rozpadem jedności wspólnoty aszkenazyjskiej w Europie. Już od powstania Chmielnickiego (1648) na Zachód docierały kolejne fale żydowskich uciekinierów. Haskala i następująca po niej gwałtowna asymilacja Żydów oraz przejęcie przez nich wielu wzorców cywilizacyjnych i kulturowych zniwelowały do minimum odrębność społeczności żydowskiej na Zachodzie. Władze państw europejskich popierały ten proces, często dokonując wartościowania, przy użyciu narzędzi prawnych (np. w 1797 w Prusach wprowadzono kategorie Żydów protegowanych, tj. przyjmujących język i kulturę niemiecką, i tolerowanych [ Generalne Urządzenie Żydów w Prowincjach Prus Południowych i Nowo-Wschodnich]; a w 1833 w Wielkopolsce – podział na Żydów naturalizowanych, o odpowiednim cenzusie wykształcenia i majątkowym, w praktyce germanizujących się, i tolerowanych, pozostających wiernymi tradycji). Kiedy w latach 80. XIX wieku do Niemiec zaczęli napływać uchodźcy żydowscy ze Wschodu (uciekając przed pogromami bądź ze względów ekon.omicznych), używano w stosunku do nich całej gamy określeń: „Polak” (Polak); „Litvak” (litwak; litwacy); „Galizcianer” (Galicjanin); „russische” (rosyjscy), „polnische” (polscy) albo „galizische Juden” (galicyjscy Żydzi), ale też „Ausländer” (cudzoziemiec) i „Schnorrer” (żebrak, nędzarz). Wśród Żydów na Zachodzie ukształtował się wówczas negatywny stereotyp współwyznawców ze Wschodu (biednych, niekulturalnych, skłonnych do oszustw bądź przestępstw itp.), przedstawianych czasem przez niechętną im publicystykę niemiecką jako „horda azjatycka” (asiatische Horde) oraz gromady włóczęgów („niebieskich ptaków”; Luftmenschen). O. byli więc przez Żydów z Zachodu postrzegani jako kompromitacja wspólnoty żydowskiej, a więc pośrednio – jako zagrożenie dla ich własnych zdobyczy materialnych i cywilizacyjnych. Oczywiście, potrzebowali oni pomocy „cywilizowanych” współbraci, która jednak często nie brała zupełnie pod uwagę miejscowych warunków (por. Komittee für den Osten). Obok tego nurtu, ukształtował się bardziej realistyczny stosunek do O. – głównie w sferach neoortodoksji – oparty na dostrzeżeniu znaczenia religijnego skupiska na Wschodzie oraz jego siły kulturowej, przede wszystkim wyrażającej się w skutecznym oporze przeciwko wszelkim formom asymilacji (por. Aguda). Jednak różnice miały nadal decydujące znaczenie, znajdując wyraz w dwudziestowiecznym rozróżnieniu „Żydów krawatowych” (niemiecki, Krawattenjuden) i „chałaciarzy” (niemiecki, Kaftanjuden). Po I wojnie światowej O. zaczęli podejmować próby walki o swe sprawy; w 1920 w Berlinie powstał Verband der Ostjuden in Deutschland, a na terenie Wolnego Miasta Gdańska w 1923 – Ostjüdischer Verein. Propaganda antysemicka w okresie międzywojennym często posługiwała się stereotypem O. (początkowo także posiłkowali się nim naziści, uzasadniając swe wystąpienia antyżydowskie). Kulminacją i aberracją tej tendencji były poglądy Maxa Naumanna (1875-1939), twórcy Verband Nationaldeutscher Juden, który uważał O. za „chorobotwórcze zarazki w niemieckim organizmie rasowym i ludzi podrzędnych rasowo i duchowo wobec Żydów niemieckich”. Rozpowszechnienie się stereotypu O. w Niemczech, i w pewnym stopniu w całej Europie Zachodniej, miało daleko idące konsekwencje dla możliwości znalezienia dróg ucieczki Żydów, zwłaszcza polskich, w tym ortodoksów, przed prześladowaniami ze strony hitlerowców oraz przed Holokaustem; np. we Francji rozpowszechniony był pogląd, że należy przed nimi chronić „własnych” Żydów, a nie przybyszów ze Wschodu.