antysemityzm

antysemityzm

termin użyty po raz pierwszy przez Wilhelma Marra w 1879, oznaczający postawę i zespół poglądów, opartych na wrogości wobec Żydów („przejawianie większej niechęci do Żydów niż na to zasługują”); wobec nieprecyzyjności członu „-semityzm” określany też czasem jako „judofobia” (dawniej także „żydożerstwo”). Fundamentalne znaczenie dla a. ma czynnik irracjonalny, mimo że jego ideolodzy i propagatorzy stworzyli bogatą literaturę, będącą niejednokrotnie efektem rozległych, pseudonaukowych studiów nad tzw. kwestią żydowską. Choć termin ten pojawił się dopiero w 2. poł. XIX w., to problem z nim związany towarzyszył Żydom przez całe dzieje diaspory; niektóre elementy postaw antysemickich wykazywały się zadziwiającą żywotnością przez ok. 2 tys. lat (np. mit mordu rytualnego, powstały w starożytnej Aleksandrii, odżył w średniowiecznej Europie i pokutuje do dziś; por. pogrom kielecki). Czasem za pierwszą fazę zjawiska a. (od czasów staroż. do XIX w.) bywa uważany antyjudaizm, co nieco przesadnie uwypukla fakt, iż źródłem a. była wrogość do religii żydowskiej. Nowożytny a. rozwinął się po epoce oświecenia (w tym także haskali), w efekcie procesów emancypacyjnych i asymilacyjnych ( emancypacja, asymilacja), a w sferze gospodarczo-społecznej – także uczestnictwa Żydów w rewolucji przemysłowej, która wraz z połączonymi z nią przemianami społecznymi – przyniosła narodziny nowożytnego nacjonalizmu (w Polsce głównie wyrażanego przez Narodową Demokrację oraz jej ideologów – Romana Dmowskiego i Zygmunta Balickiego; a w l. 30. XX w. – przez Obóz Narodowo-Radykalny i jego sukcesorów). W tym okresie a. stał się ideologią świecką, której podstawę stanowiły teorie rasistowskie, pojawiające się w XIX w. Przy czym, nie tyle niebezpieczne były one w swej klasycznej formie, zawartej w pismach Josefa-Artura de Gobineau i Houstona Stewarta Chamberlaina, ile ich popularny, zwulgaryzowany przekaz, który z czasem wszedł do obiegu kultury masowej. Fundamentalną rolę odegrała też teoria o światowym spisku żydowskim (klasyczne dzieła dotyczące „zagrożenia żydowskiego” na Zachodzie napisali: Wilhelm Marr, Der Sieg des Judentums über das Germanentum, 1879; Edouard-Adolphe Drumont, La France Juive, t. 1–2, 1886), spopularyzowana przez pisma antysemickie dla masowego odbiorcy (por. Księga kahału; Protokoły Mędrców Syjonu). Za kluczowe dla tego procesu wydarzenia uznaje się przede wszystkim tzw. sprawę Dreyfusa na Zachodzie i pogromy w Rosji w l. 80. XIX w. Pokazały one dowodnie, iż emancypacja, a nawet asymilacja kulturowa, nie stanowią antidotum na a. Odpowiedzią nań ze strony Żydów był przede wszystkim syjonizm i żydowski ruch socjalistyczny. Rasistowskie oblicze a. ukazały najpełniej niemiecki narodowy socjalizm (ustawy norymberskie) oraz Holokaust. Po szoku wywołanym Zagładą Żydów europejskich, potępienie a. stało się istotnym elementem w kulturze europejskiej i anglosaskiej. Nie oznacza to wszakże, by struktury myślenia antysemickiego zostały wyparte z mentalności współczesnego człowieka, a zwłaszcza z ideologii ruchów nacjonalistycznych. Były one także szczególnie żywe u schyłku okresu stalinowskiego w Związku Radzieckim i krajach satelickich (por. Marzec ’68). (Zob. też np.: Berman Jakub; Brystygier Julia; Jeleński Jan; Judasz; Judenhass; Merunowicz Teofil; Otwarta Rzeczpospolita; Różański Józef; synagoga).