Farejnikte Partizaner Organizacje
Farejnikte Partizaner Organizacje
(jid., Zjednoczona Organizacja Partyzancka) (FPO) – organizacja zbrojnego ruchu oporu w getcie wileńskim, które zostało utworzone 3-5 IX 1941 i liczyło kilkanaście tysięcy mieszkańców. Lokalna żydowska konspiracja, zainicjowana przez młodz. organizacje syjon., istniała już w okresie inkorporacji Litwy przez Związek Radziecki. Po zajęciu miasta przez Niemców 24 VI 1941, działalność konspiratorów ograniczała się początkowo do chronienia życia członków, zagrożonych akcją masowych egzekucji, przeprowadzanych w Ponarach przez Einsatzgruppen i oddziały kolaborantów litewskich. Podziemie Żydów wileńskich, których liczba w pierwszym półroczu okupacji zmalała w wyniku dziesięciu akcji z ok. 57 do ok. 24 tys., po likwidacji istniejącego przez miesiąc jednego z dwóch miejscowych gett i rozstrzelaniu wszystkich jego mieszkańców, stanęło przed dylematem: pozostać w mieście czy opuścić Wilno i udać się do uważanych za bezpieczniejsze gett w GG i na Białorusi. Ok. 3,5 tys. Żydów zdecydowało się na drugie rozwiązanie. Od decyzji nieopuszczania miasta zdystansowała się początkowo grupa He-Chaluc ha-Cair-Dror, której pozostali w Wilnie członkowie utworzyć mieli własną organizację konspiracyjną o nazwie Grupa Jechiela. Polityka Niemców, która od początku miała znamiona eksterminacji bezpośredniej, realizowana we wrogim Żydom otoczeniu, spowodowała przyjęcie przez żydowskie podziemie programu działania całkowicie odmiennego niż w innych gettach. Do powołania wspólnej, zbrojnej organizacji ruchu oporu wezwał A. Kowner, na zebraniu członków młodzieżowych organizacji syjonistycznych 31 XII 1941. Stwierdził wówczas kategorycznie, prawdopodobnie jako pierwszy rozpoznając bezbłędnie istotę planów niemieckich, że egzekucje Żydów wileńskich są elementem planu wymordowania całego europejskiego żydostwa („ostateczne rozwiązanie” kwestii żydowskiej). Zaapelował też – możliwe jako pierwszy, używając tej metafory wobec losu Żydów – „nie idźmy jak owce do rzeźni”. 21 I 1942, na spotkaniu przedstawicieli grup He-Chaluc ha-Cair (Kowner), Ha-Noar ha-Syjoni (Nissan Reznik), Betaru (Józef Glazman) i komunistów (I. Wittenberg) podjęto decyzję utworzenia wspólnej organizacji bojowej o nazwie FPO. Parę miesięcy później akces do FPO zgłosił także Bund. Wyżej wymienieni weszli w skład kierownictwa organizacji, na którego czele stanął Wittenberg. Bojowców sformowano w pięcioosobowe grupy, te z kolei w plutony i bataliony, łącznie w sile ok. 300 ludzi, z których niemal każdy był uzbrojony. FPO wysyłała emisariuszy do gett Grodna, Białegostoku i Warszawy, by nawiązać kontakt z in. grupami oporu, informować o masowych egzekucjach na Litwie i propagować ideę walki zbrojnej; łączniczki wysyłane za front z apelami o pomoc, zostały schwytane przez Niemców. Różnica zdań w kwestii stosunku do Armii Czerwonej, po jej ewentualnym wkroczeniu na Litwę, uniemożliwiła współpracę z AK. Współdziałano natomiast z małą grupą komunistyczną; nawiązano kontakt z przewodniczącym Judenratu, J. Gensem; przeprowadzano sabotaże na kolei i w przemyśle kolejowym. Wiosną 1943, po rocznym okresie względnego spokoju, po którym Niemcy rozpoczęli akcje likwidowania okolicznych gett i obozów pracy, FPO zintensyfikowała działalność, współpracę i wymianę ludzi z partyzantką i podziemiem kom. w Wilnie. Poinformowani o tym Niemcy, grożąc likwidacją getta, zażądali od Gensa wydania Wittenberga; próba jego aresztowania doprowadziła w lipcu 1943 do konfrontacji pomiędzy FPO a policją żydowską. Wittenberg, aby zapobiec bratobójczej walce i ulegając naciskom ludności getta, oddał się w ręce niem.; po jego samobójstwie komendantem FPO został Kowner. Postawa mieszkańców skłoniła organizację do przygotowania baz w okolicznych lasach i stopniowego wycofywania swych sił z miasta. 1 IX 1943, kiedy Niemcy rozpoczęli akcję wywożenia Żydów z getta wileńskiego do obozów koncentracyjnych w Estonii, FPO postawiła swe oddziały w stan gotowości bojowej i wzywała Żydów – praktycznie bezskutecznie – do oporu i powstania; doszło tylko do jednego starcia zbrojnego. W dniu ostatecznej likwidacji getta, 23 IX 1943, ostatni oddział FPO z Kownerem na czele wycofał się do Puszczy Rudnickiej. Do końca okupacji ok. 500–700 Żydów wileń. walczyło w radz. oddziałach partyzanckich lub w osobnych batalionach; wielu wzięło udział w oswobodzeniu Wilna.
