ziomkostwa

ziomkostwa

(jid. landsmanszaftn) – organizacje zrzeszające ludzi pochodzących z jednego miasta bądź regionu, powstające poza krajem pochodzenia (urodzenia), w XX w. – także na jego terytorium. Początkowo miały one przede wszystkim charakter samopomocowy i towarzyski, w tym także w sferze zapobiegania alienacji w nowym środowisku. Później do tych celów dołączano także inne, np. pomoc ziomkom pozostającym w kraju pochodzenia, w tym także ułatwianie im emigracji. Geneza z. wiąże się z emigracją Żydów z Europy Środkowej i Wschodniej do Stanów Zjednoczonych w XIX w. Początkowo były to organizacje powstające przy synagogach, w których modlili się emigranci, związani tradycjami wyniesionymi z kraju pochodzenia (por. minhag). Bardziej więc przypominały bractwa. W latach 80. XIX w. zaczęły się zmieniać, nabierając bardziej świeckiego charakteru. W 1914 w Nowym Jorku istniały 534 tego typu stowarzyszenia. Zwłaszcza w okresie I wojny światowej zaczęły one dążyć do niesienia pomocy materialnej swym ziomkom w kraju pochodzenia i do wspierania ich aspiracji. Niektóre z nich bywały afiliowane przy innego rodzaju organizacjach społecznych. Równocześnie dokonywał się proces nawiązywania współpracy między z. – zwykle z jakiegoś regionu lub kraju – prowadzący do tworzenia ich federacji, np. United Galician Jews of America, potem American Federation of Polish Jews. W okresie międzywojennym coraz częściej z. były wyręczane w pomocy dla kraju przez wyspecjalizowane organizacje, zwłaszcza Joint, z którymi podejmowały współpracę. Niektóre z. wydawały własne czasopismo i innego rodzaju publikacje (jednym z bardziej znanych, związanych z Polską, jest „Białystoker Sztyme”; jid., Głos Białostocki), także wątek „sentymentalny” zawsze był obecny w ich działalności. Do II wojny światowej, poza Stanami Zjednoczonymi, z. działały także w Ameryce Łacińskiej oraz w Palestynie w okresie mandatowym, gdzie pojawiły się wówczas obok tradycyjnych koleli, o charakterze religijnym. W latach 30. wieści o narastającym w Europie antysemityzmie zaktywizowały środowiska z. Wiele z nich starało się wspierać emigrację Żydów z Europy do Stanów Zjedn. i Palestyny, np. poprzez wykorzystywanie tzw. zbiorowych wiz (ang. corporation visas). Ożywienie działalności z. wiąże się z okresem Holokaustu. Wieści o prześladowaniach, a potem o Zagładzie społeczności żydowskiej, nie tylko wzmocniły więzi pomiędzy grupami emigrantów, ale także wywołały poczucie konieczności niesienia pomocy (por. American Council for Warsaw Jews). W Polsce pod okupacją niem. nową formą z. stały się ziomkostwa przesiedleńców. Po wojnie w Stanach Zjednoczonych, Ameryce Łacińskiej i Izraelu wielki wpływ na rozwój z. wywarło pojawienie się nowej fali emigrantów ocalałych z Holokaustu, jak i świadomość, że dawny świat żydowski w Europie Wschodniej i Środkowej przestał istnieć. Zaowocowało to nowymi inicjatywami i dążeniami do dokumentowania przeszłości tamtejszych skupisk żydowskich (por. jizkor-buch). Jednak – zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych – ponowny rozwój z. był zjawiskiem przejściowym (w 1948 w Chicago istniało 600 z., zrzeszających 40 tys. członków; w 1961 – zaledwie 60 tego typu organizacji). Także w Polsce w okresie względnie niezależnych dążeń do odbudowy skupiska żydowskiego po II wojnie światowej (do 1950) z. odgrywały sporą rolę. Powstały one samorzutnie, niemal natychmiast po zakończeniu działań wojennych. Pod wieloma względami były podobne do funkcjonujących już od dawna wśród wychodźstwa Żydów polskich. Spełniały również pewną funkcję terapeutyczną wobec ludzi wyalienowanych w powojennej rzeczywistości; pomagały też w odszukiwaniu krewnych i nawiązywaniu kontaktów z bliskimi za granicą. W 1946 tylko na Śląsku zarejestrowano przeszło 50 tego typu organizacji. W sierpniu tegoż roku przy CKŻP powstał Wydział Ziomkostw. Miano nadzieję, że przy okazji działalności z. da się ściągnąć z zagranicy wydatniejszą pomoc materialną. Wraz z emigracją z Polski większości Żydów oraz przecięciem przez władze komunistyczne większości kontaktów skupiska żydowskiego z zagranicą, a wreszcie objęciem ścisłą kontrolą jego życia, z. utraciły swe znaczenie i sens istnienia.