Eisenbach Artur (Aron)

Eisenbach Artur (Aron)

(1906 Nowy Sącz – 1992 Tel Awiw) – historyk. Mając 14 lat wstąpił do partii PS. W 1923 zapisał się na kurs nauczycielski w Wilnie. Nawiązał tam liczne kontakty ze środowiskiem nauk. (m.in. z M. Weinreichem i Z. Rajzenem). Podjął współpracę z JIWO; później stworzył jego oddział w Nowym Sączu. W 1927 zamieszkał w Krakowie; współpracował z organizacją CENTOS. Wkrótce przeniósł się do Bielska, gdzie w 1931, jako ekstern, zdał maturę. W tym samym roku ożenił się z siostrą E. Ringelbluma. Podjął studia na UJ, a potem na UW. Studiował historię u prof. M. Handelsmana; dyplom uzyskał w 1935. Był członkiem Warszawskiej Komisji Historycznej JIWO (okresowo pełnił funkcję jej sekretarza); współpracował z I. Schiperem, R. Mahlerem i M. Bałabanem. Uczęszczał na seminarium prof. Bałabana, prowadzone na UW. Przygotowywał rozprawę doktorską. Pełnił funkcję kierownika biura statystycznego TOZ-u. We wrześniu 1939, wraz z rodziną, opuścił Warszawę, szukając schronienia w Buczaczu, mieście rodzinnym żony. Wojna rozdzieliła go z rodziną; następne lata spędził w Związku Radzieckim (m.in. w Saratowie i Ałma-Acie). Żona i córeczka zginęły w Buczaczu w 1942. Po powrocie do kraju (1946), pracował w Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej przy CKŻP, a następnie – do 1968 – w ŻIH (jako dyr. w 1966–1968). Od 1966 był pracownikiem Instytutu Historii PAN w Warszawie. Po wojnie podjął badania nad okresem Holokaustu, a od 1956 – równocześnie – nad dziejami Żydów w 2. poł. XVIII i w XIX w. Fundamentalne znaczenie mają jego studia dotyczące kwestii równouprawnienia Żydów. Opublikował m.in. prace: Wielka Emigracja wobec kwestii żydowskiej (1976); Kwestia równouprawnienia Żydów w Królestwie Polskim (1972); Emancypacja Żydów na ziemiach polskich 1785–1870 na tle europejskim (1988). Opracował też wiele wydawnictw źródłowych, w tym m.in.: Getto łódzkie (1946); wspólnie z D. Fajnhauzem i A. Weinem Żydzi a powstanie styczniowe (1963); wraz z J. Michalskim i E. Rostworowskim Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego, t. VI (1969); E. Ringelblum: Kronika getta warszawskiego (1988); E. Ringelblum: Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej (1988). Pomimo że po wojnie E. ułożył sobie życie na nowo, nie opuszczało go poczucie winy w stosunku do najbliższych, zamordowanych przez Niemców. Schorowany, kilka lat po śmierci drugiej żony, w 1987 przeniósł się do Izraela. Tam zmarł śmiercią samobójczą.