Rada Pomocy Żydom (RPŻ)

Rada Pomocy Żydom (RPŻ)

znana też pod kryptonimem Żegota – organizacja społeczna, utworzona 4 XII 1942 przy Delegaturze Rządu na Kraj (DR), gdy akcja eksterminacji Żydów była już w pełnym toku (por.: eksterminacja bezpośrednia; eksterminacja pośrednia). Środowiskami i jednostkami, stawiającymi postulaty pomocy mieszkańcom gett (por. getta w okresie Holokaustu) i rosnącej liczbie pochodzących z nich zbiegów kierowały różne motywacje (humanitarne, ewangeliczne, obrona honoru narodu polskiego itp.). Wśród nich szczególną rolę odegrała katolicka organizacja Front Odrodzenia Polski (FOP), dążąca m.in. do przezwyciężenia podziałów w życiu podziemia na płaszczyźnie religijnej. W środowisku tym, latem 1942, we współpracy z DR oraz Kierownictwem Walki Cywilnej (KWC), podjęto akcję pomocy Żydom. 27 IX 1942, z inicjatywy Wandy Krahelskiej-Filipowiczowej i Z. Kossak-Szczuckiej, przy DR powstał Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom im. Konrada Żegoty. Jego działalność kontynuowała RPŻ (od 4 XII 1942), w której skład wchodzili przedstawiciele PPS-WRN, Robotniczej Partii Polskich Socjalistów, Stronnictwa Demokratycznego, Stronnictwa Ludowego, FOP, a ze strony żydowskiej – reprezentancji Bundu i ŻKN. Większość środków, którymi dysponowała pochodziła z dotacji DR, a poza tym – od organizacji żydowskich za granicą, przekazywanych nielegalnie dla ugrupowań żydowskich w okupowanej Polsce (ok. 10%), oraz ze składek. Celem działania RPŻ była wszechstronna pomoc zarówno Żydom, ukrywającym się po tzw. aryjskiej stronie, jak i – mimo mniejszych możliwości – znajdującym się w gettach i obozach (m.in. wyprowadzono E. Ringelbluma z obozu w Trawnikach, M. Borwicza z obozu janowskiego we Lwowie). Pomoc bezpośrednia polegała przede wszystkim na dostarczaniu środków materialnych (w tym przede wszystkim pieniędzy), wynajdowaniu i „organizowaniu” mieszkań (przejściowych i stałych), wynajdowaniu innych miejsc schronienia, budowie zamaskowanych kryjówek, legalizacji (przygotowywanie fałszywych dokumentów, najczęściej na oryginalnych drukach, które uwiarygadniały wpisy do różnego rodzaju ksiąg urzędowych), opiece nad dziećmi (wyprowadzanie z getta, umieszczanie w placówkach opiekuńczych, m.in. Rady Głównej Opiekuńczej (RGO) i w instytucjach kościelnych, w tym zakonnych bądź w rodzinach polskich). RPŻ dążyła do oddziaływania na postawy polskiego społeczeństwa wobec Zagłady poprzez propagandę, zwalczanie szmalcownictwa i szantażowania ukrywających się Żydów (informowanie KWC i prasy podziemnej o tego rodzaju wypadkach). Uczestniczyła też w przekazywaniu na Zachód wiadomości o losie Żydów i apeli o pomoc (zbieranie i przekazywanie informacji, wykorzystanie łączności radiowej użyczonej przez DR). Centralę organizacji stanowiła RPŻ w Warszawie. Funkcję jej przewodniczącego pełnił J. Grobelny (WRN), od maja do lipca 1944 – Roman Jabłonowski (WRN), od sierpnia 1944 – L. Feiner (Bund). Poza tym warsz. centralą kierowali: Tadeusz Rek (wiceprzewodniczący; SL), Feiner (drugi wiceprzewodniczący), F. Arczyński (skarbnik i nadzorujący Referat Legalizacyjny; SD), A. Berman (sekretarz; ŻKN), Irena Sendlerowa (kierująca Referatem Dziecięcym), dr Ludwik Rostkowski (kierujący Referatem Lekarskim). Warszawska RPŻ posiadała także referaty: Legalizacyjny, Finansowy, Mieszkaniowy, Antyszantażowy, Propagandy, Dziecięcy, Lekarski (współpracujący z Komitetem Lekarzy Demokratów i Socjalistów), Odzieżowy oraz do spraw Prowincji. Łączność z DR zapewniali jej Witold Bieńkowski (FOP) – kierownik referatu żydowskiego w Wydziale Spraw Wewnętrznych DR – oraz jego zastępca i członek RPŻ – Władysław Bartoszewski (FOP). Z warszawską centralą współpracowały autonomiczne RPŻ w Krakowie (przew. Stanisław Dobrowolski, PPS; sekr. Władysław Wójcik) i we Lwowie (przew. Władysława Chomsowa, SD), która funkcjonowała tylko do końca 1943 (bądź do przeł. 1943/1944), ze względu na szczególnie trudne warunki działania, oraz Komitet Zamojsko-Lubelski RPŻ (przew. Stefan Sendlak). RPŻ nie tworzyła struktur terenowych, a jej pomoc docierała na prowincję dzięki osobistym kontaktom jej działaczy oraz współpracy Związku Syndykalistów Polskich, grupy działaczy Komendy Głównej AK i innych. Ograniczeniem były też początkowo skromne środki, którymi dysponowała. Te jednak systematycznie rosły, głównie dzięki dotacji DR (od 150 tys. zł, tj. – zgodnie z ówczesną wyceną – ok. 4 tys. USD, na pocz. 1943 – do 2 mln zł, tj. 10 tys. USD, w lipcu 1944). W styczniu 1943 z zapomóg korzystało 300 osób, w końcu 1943 – 2 tys., a latem 1944 – ok. 4 tys. Miesięczny zasiłek wynosił 400-700 zł na jedną osobę, co było sumą skromną, lecz porównywalną z zasiłkami, wypłacanymi przez AK rodzinom poległych. Referat Dziecięcy w Warszawie ukrył ok. 2,5 tys. dzieci żydowskich (tzw. rodzinom zastępczym wypłacano zasiłki), zaś Referat Legalizacyjny wystawił ok. 50 tys. fałszywych dokumentów. Krakowska RPŻ zdołała też wyprowadzić kilkadziesiąt osób przez „zieloną granicę” na Węgry. Część pomocy trafiała – za pośrednictwem RPŻ – także do osób pozostających pod opieką innych organizacji, m.in. PPR i Związku Syndykalistów Polskich. Choć skala pomocy Żydom była ograniczona, a samą akcję podjęto zbyt późno, to jednak należy podkreślić fakt, że RPŻ była instytucją unikatową w skali całej okupowanej Europy. Jej rangę podnosił fakt, że nadano jej status agendy Polskiego Państwa Podziemnego.