chałat

chałat

(od arab. chilat, przez tur. chalat = rodzaj szaty, używanej w krajach arab.), nazywany też kapotą (jid. kapote) – luźna, długa szata wierzchnia, zapinana z przodu; od XVIII w. uważana za typowy strój Żydów polskich. Genezę tego ubioru wiąże się najczęściej z żupanem, co zgadza się z tendencją do przejmowania przez Żydów w okresie staropolskim różnych elementów stroju szlacheckiego. Mogło to być jednak bezpośrednie nawiązanie do stroju wsch., noszonego zarówno w owianym tęsknotą Erec Israel, jak i przez niektóre grupy ludności Rzeczypospolitej (np. przez Ormian), do którego ch. miał zbliżony krój, bardziej niż do szlacheckiego żupana. Początkowo Żydzi nosili kolorowe ch., np. na Podolu – w kolorowe, pionowe, paski. Jednak od czasu rzezi, związanych z powstaniem Chmielnickiego i prześladowaniami Żydów w dobie tzw. potopu oraz później (por. humańska rzeź), w stroju żydowskim zaczęła dominować czarna barwa. W XIX w., już bez wyjątków, noszono czarne ch., jako wyraz tendencji ascetycznych, a równocześnie znak żałoby po zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej. Z czasem, ch. jako strój zachowywany przez ortodoksów (por. judaizm ortodoksyjny) i chasydów, stał się symbolem wierności tradycji. Noszących go nazywano „Żydami chałatowymi”, w odróżnieniu od „Żydów surdutowych”, którzy przejmowali nie tylko ubiór, ale także obyczaje gojów. Wraz z postępami asymilacji i akulturacji, zwłaszcza w publicystyce, „chałaciarz” stał się synonimem biednego i zacofanego Żyda, choć nawet wówczas ch. nie był jednoznacznym wyznacznikiem ubóstwa. Większość Żydów – poza zupełnymi nędzarzami – posiadała bowiem ch. codzienne oraz odświętne, które zakładano na uroczyste okazje, zwłaszcza wychodząc do synagogi i w święta. Niektóre ch. szyto z drogich materii (np. z atłasu czy jedwabiu). Upowszechnienie się ch. wśród Żydów polskich wiązało się jednak niewątpliwie z tendencją do odchodzenia od zewnętrznych oznak zamożności, jaka zarysowała się w kulturze żydowskiej od 2. poł. XVII wieku. (Zob. też reguła prawej ręki)