Perl Józef (Josef)

Perl Józef (Josef)

pseud. literacki Jakob Obadja ben Petachja (1773 Tarnopol – 1839 tamże) – pisarz, pionier i przywódca galicyjskiej haskali, pedagog, społecznik. Pochodził z rodziny kupieckiej. Otrzymał tradycyjne wykształcenie religijne. Ożeniony w wieku 14 lat, pozostawał pod wpływami chasydyzmu. W czasie podróży handlowej do Budapesztu i Wiednia, zetknął się z protagonistami haskali, i – ostatecznie – związał się z jej obozem. Podjął szereg inicjatyw, mających na celu propagowanie oświecenia wśród ludu żydowskiego. W 1813, w swoim domu, otworzył pierwszą nowoczesną prywatną żydowską wzorową szkołę ludową w Tarnopolu, nazywaną „Perlsche Schule”; w 1820 zyskała ona prawa szkoły publicznej i miano Niemiecko-Izraelickiej Szkoły Głównej w Tarnopolu (niem. Deutsch-Israelitische Hauptschule), a później – własny budynek. P. został jej dożywotnim dyrektorem. Świadectwo ukończenia tej szkoły, pozwalało jej absolwentom kontynuować naukę w gimnazjach. P. założył też w Tarnopolu synagogę postępową (por. judaizm reformowany). W 1814–1816 w Brodach wydawał pismo „Cir Neeman” (hebr., Miły [Wierny] Wysłannik [Posłaniec]). Z drukarni, którą założył, wychodziły kalendarze-almanachy, propagujące idee haskali. Jako zwolennik postępu i modernizacji życia żydowskiego, próbował nawiązać współpracę z władzami zaborczymi oraz popierał ideę osadzania Żydów na roli. Uczestniczył w pracach nad przygotowaniem projektów reform życia Żydów; opowiadał się za potrzebą ich produktywizacji. W 1831 uzyskał zgodę na założenie we Lwowie Towarzystwa dla Szerzenia Pożytecznych Rzemiosł wśród Izraelitów Galicyjskich. P. był bardzo płodnym pisarzem o dużym talencie literackim. Większość jego utworów, przechowywanych w bibliotece wspomnianej szkoły, zaginęła w czasie II wojny światowej. Nieliczne ukazały się drukiem (wiele krążyło w odpisach). Pisał głównie w języku hebrajskim, ale przyczynił się też do rozwoju prozy w języku jidysz, do którego odnosił się niechętnie, aczkolwiek używał go ze względu na możliwość dotarcia do „niewykształconego” ludu. Był zdecydowanym wrogiem chasydyzmu, który ostro zwalczał. Temu dziełu poświęcił swe najważniejsze utwory: Über das Wesen der Sekte Chasidim (wyd. w j. niem., 1816); Megal(l)e t(e)mirin (hebr., Odsłaniający tajemnice, Wiedeń 1819; także w wersji jidysz, wznowiony w tym języku przez JIWO w 1937), wydany pod pseud., wzorowany na Listach ciemnych mężów (Epistolae obscurorum virorum Ulricha von Huttena); oraz – jego kontynuację – satyrę Bochen cad(d)ik (Egzaminator cadyka, napisaną w 1825, wyd. Praga 1838). Tworzył też parodie opowieści rabiego Nachmana z Bracławia i BESZT-a. Chasydzi galicyjscy w wielu miastach publicznie palili Meagale t(e)mirin. Wedle legendy, żona Szmula Zbytkowera miała płacić dukata za każdy dostarczony jej egzemplarz tego dzieła, i także nakazywała je palić. P. publikował nadto w prasie, m.in. w związanym z ruchem haskali pismem „Kerem Chemed” (ukazywało się w Galicji w 1833–1856). W 1822 został członkiem berlińskiego stowarzyszenia Gesellschaft für Kultur und Wissenschaft des Judentums (por. Wissenschaft des Judentums). W 1833 wybrano go na przewodniczącego Gminy żydowskiej w Tarnopolu. Zarówno władze rosyjskie, jak i austriackie darzyły P. szacunkiem i zaufaniem, czego wyrazem były nadane mu medale. Jego syn, Michał, prowadził w Tarnopolu aptekę i kontynuował dzieło ojca w dziedzinie upowszechniania nauk świeckich wśród ludności żydowskiej i popularyzacji języka polskiego. W 1937 JIWO wydało w języku jidysz opracowanie Izraela Weinlessa Żydowskie dzieła Józefa Perla… znalezione w tarnopolskiej bibliotece Perla. Weinless opublikował też w „Historisze Szriftn” (1929) fragmenty korespondencji P., pt. Aus Josef Perls Archiw; a w 1942 J. Mahler w „Journal of Jewish Bibliography” (t. 8) ogłosił The Hebrew Almanacs of Josef Perl.