Korczak Janusz

Korczak Janusz

(pseud. pochodzący od imienia bohatera jednej z powieści J.I. Kraszewskiego), właśc. Henryk Goldszmit, zw. też Starym Doktorem (1878 [1879] Warszawa – 1942 Treblinka) – pedagog, pisarz, lekarz; syn Józefa Goldszmita. Pochodził z zamożnej i zasymilowanej rodziny. W trudnych warunkach materialnych, po bankructwie ojca, ukończył medycynę na UW i – po uzupełnieniu studiów za granicą – rozpoczął obiecującą prywatną praktykę lekarską oraz w żydowskim szpitalu im. Bersohnów i Baumanów w Warszawie. Jeszcze przed I wojną światową zdobył rozgłos jako prozaik. Przede wszystkim penetrował problemy rozwojowe i wychowawcze dzieci (m.in.: Dziecko salonu, 1906; Joski, Mośki, Srule, 1910; Józki, Jaśki, Franki, 1911). Zasłynął także jako znakomity twórca literatury dziecięcej (m.in.: Bankructwo Małego Dżeka, 1926; Król Maciuś I, 1923; Król Maciuś na bezludnej wyspie, 1931; Kajtuś Czarodziej, 1934), choć pisał także utwory dla dorosłych (m.in. Sam na sam z Bogiem, 1922; Bezwstydnie krótkie, 1926). Głównym nurtem jego aktywności była opieka nad dziećmi, dostarczająca również materiału do prac pedagogicznych. Od 1907 K. był członkiem żydowskiego stowarzyszenia Pomoc dla Sierot. Narastający antysemityzm skłonił go do porzucenia w geście solidarności praktyki lekarskiej. Od 1911 kierował żydowskim sierocińcem przy ul. Krochmalnej, gdzie też mieszkał. Zmobilizowany do armii carskiej, na froncie napisał dzieło Jak kochać dziecko (t. 1–2, 1920–1921). Od 1919 ponownie kierował wspomnianym sierocińcem oraz pracował w polskim sierocińcu Nasz Dom. Dużym wzięciem cieszyły się jego pogadanki radiowe (wyd. pt. Pedagogika żartobliwa, 1939). Jego pomysłem była także redagowana przez dzieci gazeta „Mały Przegląd”, którym początkowo kierował osobiście (1926–1929). Wykładał również w Instytucie Pedagogiki Specjalnej i na Wolnej Wszechnicy Polskiej. Narastający antysemityzm i bezpośrednie ataki zmusiły K. do zawieszenia prelekcji radiowych i pracy w Naszym Domu. Rosnącemu niepokojowi dał wyraz m.in. w dramacie Senat szaleńców (napisany w 1931). Dwukrotnie odwiedził Palestynę (1934 i 1936); snuł plany osiedlenia się w niej. Pisał opowiadania biblijne i mistyczne. Podziwiał pracę chaluców. Jednak związki z językiem polskim i krajem rodzinnym przeważyły, toteż pozostał w Polsce. We wrześniu 1939 wstąpił do WP. Potem heroicznie zmagał się z trudnościami utrzymania sierocińca (później równolegle także drugiego przytułku magistrackiego przy ul. Dzielnej). W czasie przenoszenia go w obręb getta, na kilka miesięcy został uwięziony za nienoszenie opaski z Gwiazdą Dawida. W getcie m.in. wykładał na Kursie Przysposobienia Sanitarnego do Walki z Epidemiami. Do rangi symbolu urosła ostatnia droga K., jego wychowanków i współpracowników na Umschlagplatz, oraz śmierć w Treblince (5 lub 6 VIII 1942). K. w getcie tworzył opowiadania w języku polskim dla pensjonariuszy swego Domu Sierot, które były przekładane na język hebrajski i inne języki. Pisał też pamiętnik, którego maszynopis został przekazany I. Abramow-Newerlemu, a następnie ukryty w gmachu Naszego Domu; wydobyty po wojnie został opublikowany w Dziełach zebranych (t. 4, 1958). W 1988 anonimowy warszawiak przekazał Stowarzyszeniu Korczakowskiemu w Izraelu zbiór nieznanych dotąd materiałów z ostatniego okr. życia K. (wyd. pt. Janusz Korczak w getcie. Nowe źródła, Warszawa 1992).