Żurawin, Abraham (Adam)

Współpraca z Niemcami

Nie jest jasne, kiedy Żurawin rozpoczyna współpracę z Niemcami – według powojennych
zeznań Gerharda Stabenowa, SS--Untersturmführera warszawskiej Policji Bezpieczeństwa i
SD (Służby Bezpieczeństwa); Żurawin miał być agentem od końca 1940 roku i informować o
sprawach gospodarczych w getcie (Bundesarchiv, Stelle Ludwigsburg, proces KdS Warschau,
B 162/3666). Choć mieszkał po tzw. stronie aryjskiej, często przychodził do getta, gdzie
mieszkała poślubiona w 1940 roku jego żona, Liza (Leah, z d. Krystynfreund). Jak wynika z
zapisków w dzienniku Czerniakowa z 27 lutego 1942, Żurawin miał próbować wymusić na
nim otwarcie atelier fotograficznego w getcie; powoływał się na powiązania z Niemcami oraz
Wolfem (Welkiem) Szymonowiczem, współpracownikiem tzw. Trzynastki (Czerniaków, 1983,
215). W grudniu 1942 roku jego nazwisko jako Żyda-kolaboranta wymienione zostaje w
audycji emitowanej z Moskwy przez radiostację im. Tadeusza Kościuszki (ARG, t. 20, 2015,
252). Żurawin miał też utrzymywać kontakty z Karlem Fischerem, szefem Organizacji Todt w
Warszawie (AAN, Armia Krajowa, III–105/50).

Udział w aferze Hotelu Polskiego

Wiosną 1943 roku w niejasnych okolicznościach Żurawin oraz Lajb Skosowski weszli w
posiadanie pewnej liczby paszportów i promes wydawanych przez konsulów państw
południowoamerykańskich w Szwajcarii, które wysyłano do getta warszawskiego od końca
1942 roku. Nie jest jasne, czy otrzymali te dokumenty od warszawskiego gestapo, czy też
sami je przejęli i zaproponowali Niemcom interes w postaci sprzedawania papierów
chętnym, liczącym na wyjazd do obozów internowania i ewentualną wymianę na obywateli
niemieckich internowanych przez aliantów. Żurawin załatwił także ze Szwajcarii dokumenty
dla siebie, żony Lizy oraz rodziny, która wyjechała z Hotelu Royal do obozu internowania w
Vittel 18 maja 1943 roku. Cała akcja sprzedaży paszportów i promes otrzymała nazwę
sprawy Hotelu Polskiego.
W Hotelu Polskim Skosowski i Żurawin mieli rezydować w biurze razem z urzędnikami
Auslandstelle, sporządzającymi listy do wyjazdu (Cukierman, 2000, 311). Chętni na wyjazd
dokonywali zakupu dokumentów przez pośredników lub bezpośrednio. Prawdopodobnie w
połowie czerwca 1943 roku Żurawin, jako posiadacz paszportu Hondurasu, wyjeżdża z
Warszawy do obozu internowania w Vittel. Tam przebywa do 16 maja 1944, kiedy to
następuje deportacja najpierw do Drancy, a następnie do Auschwitz-Birkenau. Według
wspomnień Żurawina, miał on wyskoczyć z pociągu w okolicach Katowic i dotrzeć do
Warszawy, gdzie próbował nawiązać kontakt z podziemiem żydowskim. Jednak Żydowska
Organizacja Bojowa miała na niego wydać wyrok już w 1943 roku, o czym pisze Icchak
Cukierman: „Wiedział, że ŻOB wydał na niego wyrok śmierci, i powiedział, że jest gotów
stanąć przed sądem bojowników. Prosił tylko, żebyśmy pomogli mu – zanim zostanie wydany
wyrok – bo nie ma z czego żyć. […] Byłem zdecydowany wykonać wyrok wydany przez ŻOB.
Uratowało go powstanie warszawskie” (Cukierman, 2000, 313).
W czasie powstania warszawskiego Żurawin miał się ukrywać na Woli; trafił później do obozu
przejściowego w Pruszkowie, a następnie został wywieziony na roboty do Soest koło
Dortmundu (Żurawin, Schumer, 2016, 148). Według jego relacji miał stamtąd uciec do
Berlina; zachowana przepustka wydana przez Prezydium Policji w Bochum wskazuje, że
wyjechał tam legalnie (Arolsen Archives, 2.2.2.1, ID 75207934). W Berlinie Żurawin miał
spędzić parę miesięcy dzięki pomocy Stabenowa i Fischera; w marcu 1945 wyjechał do
Badenii-Wirtembergii, gdzie zostaje wyzwolony przez Francuzów jako obywatel Hondurasu.

Powojenne losy

29 kwietnia 1945 roku w obozie przejściowym w La Bourbole w Lotaryngii Żurawin odnajduje
rodzinę, która nie została wywieziona z Vittel – żonę Lizę, która w obozie urodziła syna oraz
siostrę Bronkę. Rodzina Żurawinów udała się do Włoch, a stamtąd – via Kuba – do Nowego
Jorku, gdzie Żurawin założył fabrykę szczotek.
W 1948 roku przygotowywano jego proces przed Sądem Społecznym przy Centralnej Komisji
Żydów Polskich. Żurawin miał być oskarżony o „zwabianie Żydów do Hotelu Polskiego” –
gestapowskiej pułapki. Sprawę jednak umorzono z powodu nieustalenia miejsca pobytu
(AŻIH, Sąd Społeczny, 313/146). W latach 50. śledztwo w sprawie kolaboracji z Niemcami
miało wobec Żurawina prowadzić FBI. Oskarżony o zwabianie ludzi w domniemaną pułapkę,
jaką miał być Hotel Polski, Żurawin stanął także przed sądem rabinackim w Nowym Jorku,
który miał go oczyścić z zarzutów. (Żurawin, Schumer, 2016, 218-251). W późniejszych latach
Żurawin prowadził własną fabrykę. Zmarł w 1994 roku; jego żona Liza przeżyła go o dziesięć
lat.