„Neged Hazerem”

Działalność

„Neged Hazerem” (hebr. „Pod Prąd”) – konspiracyjny miesięcznik o profilu ideologiczno-politycznym wydawany przez Haszomer Hacair, początkowo o charakterze wewnątrzorganizacyjnym - adresowany do dorosłych wychowanków ruchu (bogrim), z czasem - do szerszego grona czytelników. Gazetę przywoływano w konspiracyjnej prasie innych żydowskich ugrupowań działających w czasie wojny w Warszawie (ARG, t. 16, 797-798). Zajmowała ona, zdaniem Józefa Kermisza, znaczącą pozycję pośród warszawskich tytułów żydowskiej prasy podziemnej (Kermisz 1979), w tekście wspomnieniowym liderzy organizacji określali ją jako „jedną z najpoważniejszych gazet w mieście” (ARG, t. 18, XX). 

„Neged Hazerem” było jednym z pierwszych pism Haszomer Hacair drukowanych w Warszawie pod niemiecką okupacją, zaczął się ukazywać najprawdopodobniej już na początku 1940 r.. W marcu 1940 roku Ringelblum odnotował publikację pisma młodzieży „w języku polskim, żydowskim i hebrajskim o E[rec] i[srael]” (ARG, t. 29, 83). Wzmianka ta odnosi się najpewniej do jednej z dwóch trójjęzycznych gazet szomrowych: „Neged Hazerem”, bądź „Iton Hatnua” (ARG, t. 29, przyp. 497). Najprawdopodobniej jednak mowa o „Neged Hazerem”; o czym przekonuje numeracja zachowanych egzemplarzy, a pośrednio również Józef Kermisz, który powołując się na zapisy Ringelbluma (Kermisz nie podaje jednak szczegółów), pierwszy numer „Neged Hazerem” datuje na marzec 1940 roku (Kermisz 1979). W notatce sporządzonej kilka tygodni później, umieszczonej pod datą 20 kwietnia – 1 maja 1940, Ringelblum komentuje lekturę nr 3 „Neged Hazerem” („dobry artykuł redakcyjny: [że] wojna zamienia ludzi w zwierzęta, że zwykło się mówić: »My nie chcieliśmy i nie chcemy wojny, a w dzikie bestie się nie zmienimy. Byliśmy i chcemy pozostać ludźmi«”) (ARG, t. 29, 102). Egzemplarze tych wydań nie przetrwały wojny - pierwszy zachowany w ARG numer pochodzi z lutego-marca 1941 roku. Fragment tekstu opublikowanego w numerze pisma z listopada 1941 r. opublikował „Iton Hatnua” z przełomu roku 1940-1941 (ARG, t. 18, XX). 

W „Neged Hazerem” drukowano teksty po polsku, w jidysz i po hebrajsku, zdecydowanie dominowały jednak publikacje polskojęzyczne. Pismo nazwą nawiązuje do edycji przedwojennej.

„Neged Hazerem” redagowali Szmuel Bresław i Mordechaj Anielewicz, który publikował artykuły programowe (Handelsman 1947, 32), z kolei Josef Kapłan zamieszczał wiadomości otrzymane z zagranicy ([Pamięci bohaterów] 1946, 8); w prace redakcyjne zaangażowany był także Josef Jehoszua (Szlomo, Salomon) Winogron ([Nasi bojownicy w getcie warszawskim], 1948, 22). W piśmie swe teksty drukowali również – najpewniej – Eliahu (Elek) Różański i Tosia Altman. 

Na łamach gazetki analizowano i dyskutowano zagadnienia wychowawcze, wypowiedzi klasyków i ojców duchowych ruchu, drukowano im poświęcone teksty rocznicowe, omawiano kwestie programowe i ideologiczne – zajmowano się sprawami palestyńskimi, wiele uwagi poświęcano stosunkowi Haszomer Hacair do Związku Radzieckiego, a po inwazji niemieckiej na ZSRR na bieżąco informowano o działaniach na froncie wschodnim, później także zaczęto przekazywać wiadomości z innych frontów wojny. Jak wspominali w 1942 roku działacze organizacji, „»Neged Hazerem« stał się szybko środkiem wyrazu ruchu w działalności lokalnej, w której krystalizowaliśmy naszą drogę ideologiczną w odniesieniu do zagadnień aktualnych.” (ARG, t. 18, XX). „Neged Hazerem” regularnie zamieszczało przegląd nielegalnej prasy żydowskiej wydawanej w Warszawie. Od połowy 1941 r. utworzono kolumnę „z getta”, coraz więcej miejsca poświęcano prześladowaniom ludności żydowskiej pod okupacją niemiecką. Regularnie drukowano kronikę warszawskiego gniazda Haszomer Hacair w czasie wojny.

Pismo finansowane było najpewniej z zasobów Haszomer Hacair. Jakaś część funduszy na jego działalność pochodziła także ze zbiórek prowadzonych wśród czytelników na rzecz funduszu prasowego „Neged Hazerem”. Pieniądze przekazywano przez kolporterów, ich odbiór kwitowano następnie w gazetce - w zachowanych numerach informacja na ten temat ukazała się zaledwie raz; odnotowano w niej tylko dwie wpłaty (ARG, t. 18, XX). Na działalność pisma przeznaczano także dochody z jego sprzedaży - za „Neged Hazerem”, przynajmniej od numeru 7-8 wrześniowo-październikowego z 1941 roku, płacono złotówkę (dopiero od tego numeru, na odwrocie strony tytułowej pod spisem treści, umieszczano informacjęo cenie).

„Neged Hazerem” drukowano na powielaczu, prawdopodobnie korzystając z urządzenia, które znajdowało się przy ul. Nalewki 23 - nie można wykluczyć, że Haszomer Hacair używał powielacza Gordonii, w jej kibucu mieszczącym  się także przy ul. Nalewki 23 (Eck, 1948); odbijano je na grubym,  bibułowym papierze - wyjąwszy nr 21 z maja 1942 r. - po obu stronach kartki. Żywa pagina umieszczona w górnym marginesie kolejnych kart gazety zawierała tytuł i numer wydania oraz strony. Teksty rozmieszczano na stronie z zachowaniem wąskich – zwykle - marginesów i małego tylko światła między kolejnymi wierszami. Podstawową techniką stosowaną (niekonsekwentnie) dla graficznego urozmaicenia gazetki było różnicowanie zapisu tytułów publikacji oraz ich rozdzielanie przy użyciu podwójnej interlinii, niekiedy – z zastosowaniem wielokrotnie, czasem także - w kilku liniach, odbitych myślników, kropek lub innych liter/znaków. Jeden z tekstów zamieszczonych we wczesnym numerze pisma – z zimy 1941 r. – wydrukowano w podziale na kolumny, co było rozwiązaniem unikalnym na tle innych organów konspiracyjnej prasy żydowskiej. W tym samym numerze pisma, kilka artykułów wydrukowano nie – jeden po drugim, ale – równolegle: rozpoczynając ich publikację na przedzielonych szlaczkiem na dwie części stronach i kontynuując ją na następnych, tak samo zaprojektowanych kartach. Do żadnego z tych rozwiązań graficznych, z pewnością wydłużających czas przygotowania matrycy, nie powrócono już w kolejnych edycjach gazetki (w każdym razie nie w żadnym z jej zachowanych egzemplarzy). Treści szczególnie istotne z punktu widzenia redaktorów wybijano posługując się rozstrzelonym drukiem i podkreśleniami. Pojedyncze teksty (ok. 10 w ocalałych egzemplarzach) zilustrowano – zazwyczaj – naszkicowanymi skrótowo rysunkami, z reguły nawiązującymi do ideologii ruchu, znalazły się pośród nich również mapki obrazujące sytuację na froncie, czy wykresy przedstawiające m.in. wzrastającą śmiertelność w getcie.

Objętość poszczególnych numerów wahała się od 10-16 stron (odpowiednio – nr 5(16) z 1941 r. i 21 z 1942 r.) do 42-47 stron (odpowiednio nr 7-8 i 2 z 1941 r.). Każdy z nich posiadał okładkę. Winietę i wszystkie teksty na stronie okładkowej, sądząc z ocalałych egzemplarzy początkowo – do nr 4 (15) – ilustrowanej, drukowano z reguły (wyjąwszy nr 6 z 1941 r.) po hebrajsku. Od 4 (15) nr pisma natomiast, na stronie okładkowej lub bezpośrednio po niej publikowano spis treści. 

W ARG zachowało się osiem numerów „Neged Hazerem”, w tym jeden podwójny z września-października 1941 roku. Nr 5 (16) z 1941 r. poświęcony był w całości moacy bogrim gniazda warszawskiego, wbrew zapowiedziom, numer 21 z 1942 r. nie miał charakteru tematycznego (ARG, t. 18, XX); nie wiadomo, czy w ogóle ukazało się wydanie „Neged Hazerem” poświęcone XV rocznicy powstania Kibucu Arci (był to natomiast temat wiodący „Iton Hatnua” z marca-kwietnia 1942 r.). Wyjąwszy 20 nr pisma z 1942 r., który jest niekompletny, a jego ocalałe karty są uszkodzone, egzemplarze „Neged Hazerem” zachowane w ARG ocalały w dobrym stanie. W edycji ARG brakująca strona z numeru 4 (15) została odtworzona na podstawie przedruku zamieszczonego w „Iton Hatnua”.