BILAK „Bielak” Janek (1920 Warszawa – lipiec lub sierpień 1944, Warszawa)
Przed wojną
Janek Bilak od najmłodszych lat
związany był z organizacjami bundowskimi w Warszawie: jako dziecko należał do
Skifu, a następnie do Cukunftu. Ukończył szkołę CISzO. Przed wojną pracował jako technik dentystyczny (Doires
Bundistn 2: 397-398).
W trakcie wojny
Po wybuchu wojny we wrześniu 1939
roku, jak wielu działaczy bundowskich Bilak uciekł na wschód do Białegostoku,
skąd po kilku tygodniach został wywieziony w głąb ZSRS. Stamtąd po dwóch
miesiącach uciekł razem z Naftalim Leruchem i Lejbem Gruzalcem i powrócił do
Warszawy.
W getcie warszawskim Janek należał
do podziemnego komitetu Cukunftu, którego był jednym z najaktywniejszych
członków. Utrzymywał rodzinę wożąc ludzi rykszą. Dzięki swojej pracy przewoził
także nielegalne materiały, w tym kolportował podziemną prasę na terenie getta.
W pierwszych dniach „Wielkiej Akcji”
zginęli rodzice i brat Janka, został sam. Po wielkiej akcji pracował w szopie
szczotkarzy, a także nadal jako rikszarz, dzięki czemu mógł być również
kurierem pomiędzy szopami. Nie bał się niczego, co ułatwiało mu działać w
podziemiu (Meed 2003, 34, 123-124). Razem z Markiem Edelmanem ukrył podziemne archiwum Bundu (Edelman 2017:
56). Jako członek Żydowskiej Organizacji Bojowej i organizacji bundowskich brał udział w przygotowaniach do
powstania w getcie (AYIVO, RG 1478, supplement
2/22), w tym był łącznikiem pomiędzy działaczami organizacji bundowskich w
getcie i po „aryjskiej stronie”, był kontaktem Władki Meed (właśc. Fejgele Peltel-Międzyrzecka) (Meed 2003, 159).
Podczas powstania w getcie był
dowódcą tzw. „piątki” Bundu na terenie szopu szczotkarzy (Hertz, 1946, 550).
10 maja 1943 r. wyszedł razem z
innymi bojowcami kanałami z getta. Dotarł do lasów wyszkowskich, gdzie stworzył
grupę partyzancką. Przebywał tam wśród bagien przez ponad rok (Celemenski,
2000, 168-175; Meed, 2003, 252-258). W lipcu 1944 roku powrócił do Warszawy i
razem z Chaną Fryszdorf, Pniną Grynszpan-Frymer i Dowem Szniperem ukrywali się
w mieszkaniu przy ul. Rakowieckiej 24. Po wybuchu powstania warszawskiego
właściciel lokum kazał im opuścić schronienie. Po wyjściu z niego zostali
zatrzymani przez gestapo i zaprowadzeni na Aleję Szucha, gdzie m.in. Janek
został zastrzelony (Grupińska, 2000, 106-107; Celemenski, 1951, 47; Celemenski
2000, 217-218). Według Władki Meed Janek został złapany w przeddzień wybuchu
powstania warszawskiego na ulicy z grupą Polaków i rozstrzelany przez Niemców w
Alei Szucha (Doires bundistn 2, 398).
W 1948 roku został pośmiertnie
odznaczony Srebrnym Medalem „Zasłużony na Polu Chwały”.
Tagi: powstanie w getcie, łącznicy,
Bund, ŻOB, Skif, Cukunft, ucieczki na wschód
