numerus clausus

numerus clausus

(łac., liczba zamknięta, ograniczona) – ustawowa norma prawna lub nieformalna, lecz stosowana w praktyce, ograniczająca dostęp grupy ludzi do danego zawodu albo typu wykształcenia. W stosunku do Żydów stosowana przede wszystkim w odniesieniu do szkolnictwa w XIX i XX wieku, najczęściej w Europie Środkowej i Wschodniej, ale także w innych regionach świata (miedzy innymi w Stanach Zjednoczonych). Dla sytuacji Żydów polskich największe znaczenie miał n.c. w odniesieniu do szkolnictwa. Procesy sekularyzacyjne oraz przywileje nadane Żydom posiadającym świeckie wykształcenie, spowodowały rosnące zainteresowanie szkolnictwem średnim i wyższym w Rosji i w Królestwie Polskim w latach 60.-80. XIX wieku. Ponieważ wolne zawody (prawnika, lekarza, dziennikarza) były jedynymi, dającymi możliwość awansu społecznego, na związanych z nimi kierunkach skupiło się zainteresowanie żydowskich studentów. Kampania przeciw nim zaowocowała najpierw ograniczeniami, nieformalnie stosowanymi przez poszczególne placówki oświatowe, a następnie wprowadzanymi przez władze różnych szczebli, poczynając od Ministerstwa Wojny w Wojskowej Akademii Medycznej (1882), aż po przepisy wydane przez ministra oświaty, Iwana Dielanowa (1887; według nich, Żydzi mogli stanowić w szkołach średnich i wyższych 10% słuchaczy w miastach strefy osiedlenia; 5% – poza nią; 3% – w Moskwie i Petersburgu). W Królestwie Polskim ograniczenia te zostały na krótko zlikwidowane w czasie strajku szkolnego (por. rewolucja 1905). Od 1911 n.c. odnosił się także do eksternistów. W Polsce w 1923 Komisja Oświatowa Sejmu podjęła uchwałę o wprowadzeniu na wyższych uczelniach n.c. dla mniejszości nar. (ich liczba procentowo nie miała być większa niż stosunek liczebności danej mniejszości do całej populacji), stanowiącą naruszenie Traktatu Mniejszościowego. Akcja parlamentarzystów żyd. oraz interwencje zagr. spowodowały, że nie weszła ona pod obrady sejmu. Sprawa ta jeszcze kilkakrotnie była podnoszona (także na forum sejmowym). Zgodnie z okólnikiem Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, wydanym w 1923, uczelnie miały prawo wprowadzania n.c. na poszczególnych wydziałach (por. Natanson Władysław). Mimo że we wczesnej fazie rządów sanacji to samo Ministerstwo zakazało stosowania n.c., Żydzi mieli utrudniony dostęp do szkolnictwa średniego i wyższego. Świadczył o tym spadek procentowy liczby studentów żydowskich, zwłaszcza w latach 30. XX w. Zjawisko to było pochodną sytuacji na wyższych uczelniach oraz stosowania formalnie nieobowiązującego n.c. przez kierownictwo placówek oświatowych. Odrębnym elementem tego zagadnienia była tzw. sprawa trupów żydowskich. Podnosili ją zarówno profesorowie hołdujący uprzedzeniom antysemickim, jak i studenci. Ponieważ do prosektoriów wydziałów lekarskich niezwykle rzadko trafiały zwłoki Żydów, w związku z tym stawiano postulat odsuwania żydowskich studentów od prowadzonych w nich zajęć. Postulaty takie pojawiały się w Polsce zarówno w latach 20., jak i w latach 30. XX w., kiedy to w okresie napięć w stosunkach polsko-żydowskich na wyższych uczelniach konflikt ów przybrał szczególnie groźne rozmiary. W praktyce, realizacja tego typu postulatów (np. na UW w 1934) uniemożliwiała studentom żydowskim uzyskanie dyplomów wydziałów lekarskich. W mediacje w tej sprawie włączał się miedzy innymi rabinat warszawski, bowiem względy religijne sprawiały, że społeczności ortodoksyjnej trudno było się pogodzić z przeprowadzaniem sekcji na współwyznawcach. Formalnie więc godzono się na dostarczanie do prosektoriów zwłok Żydów, których pochówkiem nikt się nie interesował. Jednak w praktyce zdarzało się to bardzo rzadko, gdyż pogrzebem (np. osób samotnych, ubogich, żebraków czy włóczęgów) zajmowało się bractwo pogrzebowe, zaś samobójców niejednokrotnie bezpłatnie grzebały prywatne zakłady pogrzebowe (np. w Warszawie Zakład „Ostatnia Posługa – Chesed szel Emes” Noacha Pinkierta). Choć sprawa „trupów żydowskich” formalnie nia miała związku z n.c., to jednak przez żydowską opinię publiczną była postrzegana jako integralna część zabiegów o jego wprowadzenie.