Jan III Sobieski a Żydzi polscy

Jan III Sobieski a Żydzi polscy

Monarcha ten (ur. w 1629 w Olesku k. Lwowa, wybrany na króla 19 V 1674, zm. w 1696) był przychylnie ustosunkowany do ludności żydowskiej. Wypływało to nie tylko z rzadkiej w owych czasach tolerancji w stosunku do ludzi różnych wyznań, ale z przekonania że Żydzi, podobnie jak Ormianie, mogą odegrać w zrujnowanym wojnami kraju rolę czynnika miastotwórczego. Król cenił Żydów jako organizatorów handlu. Stwierdził to m.in. w przywileju, nadanym w 1679 Żydom piotrkowskim. Na sejmie koronacyjnym 28 IV 1676 zatwierdził tzw. przywileje generalne Żydów Korony, a w ciągu swego dwudziestodwuletniego panowania wydał kilkadziesiąt przywilejów gminom żydowskim. Część z nich zawierała powtórzenie dawniejszych praw, inne zostały wystawione po raz pierwszy, ze względu na utratę przez Żydów dawnych przywilejów podczas wojen z poł. XVII w. Przywileje te zapewniały Żydom prawo do zamieszkania, posiadania i nabywania domów i gruntów, do samorządu i odrębnego sądownictwa, do korzystania z bóżnic, cmentarzy, rytualnych łaźni i studzien, zajmowania się handlem i rzemiosłem, a także wyrobem i sprzedażą trunków. Jan III wydał również wiele przywilejów potwierdzających dawne uprawnienia mieszczaństwa, które godziły w interesy ludności żydowskiej. Zatwierdził też kilkanaście statutów cechów chrześcijańskich, zawierających punkty zwrócone przeciw kupcom, rzadziej rzemieślnikom żydowskim. Na ogół jednak popierał działalność gospodarczą Żydów. O przychylnym stosunku monarchy wobec społeczności żydowskiej świadczy udzielanie przez niego wybitnym osobistościom tytułu serwitora i faktora królewskiego. Uzyskało go co najmniej 16 Żydów; m.in. zarządca Ekonomii Samborskiej Becal Jakub z Żółkwi i inżynier wojskowy Jozue Moszkowicz. Lekarzem nadwornym króla Jana III Sobieskiego był Emanuel de Jona. Król interweniował niejednokrotnie w celu naprawienia krzywd, wyrządzonych Żydom, oraz przeciwdziałania groźnym konfliktom między Żydami a chrześcijanami. Uczynił tak np. w 1678, napominając władze miejskie podkrakowskiego Kazimierza, by nie ważyły się nękać żydowskich mieszkańców, oraz w 1679, upominając władze miejskie Piotrkowa, które „spokojnie mieszkającym Żydom wolnego mieszkania i na gruntach urodzonego starosty tamecznego budowania się zabraniają i onym takowych handlów i wolności, jakimi w inszych miastach naszych zażywają, niesłusznie nie dopuszczają”. W 1682, w liście skierowanym do władz miejskich Wilna, monarcha potępił wybryki antyżydowskie, zorganizowane przez cechy i pospólstwo, podczas wspólnych z Żydami ćwiczeń wojskowych (7 X 1681). Monarcha popierał samorząd żydowski, gdyż uważał, że jego utrzymanie i zreformowanie może zapewnić sprawniejsze wywiązywanie się ludności żydowskiej z obowiązków podatkowych względem państwa. W tym celu w 1677 rozesłał uniwersał w sprawie ulepszenia systemu ściągania od Żydów koronnych podatków i wymuszenia większej ich subordynacji wobec władz kahalnych (kahał). W tym kierunku poszły też zarządzenia i instrukcje wojewodów ruskich, Jana Jabłonowskiego i Marka Matczyńskiego, wydane w 1691-1692, które dotyczyły tzw. porządku gminy żydowskiej miejskiej i przedmiejskiej we Lwowie.