szmonces

szmonces

(jid., nonsens, dowcip, kawał) – kawał, dowcip żydowski, monolog, dialog, piosenka itp. na tematy żydowskie, czerpiący wzorce z żyd. humoru bądź oparty na nich gatunek twórczości literacko-kabaretowej. Początków jego kształtowania (jako gatunku) historycy literatury upatrują w repertuarze teatrzyków wiedeńskich z pierwszych lat XX w. Zajął on szczególną pozycję w polskim kabarecie satyryczno-literackim. Zwłaszcza w okr. międzywojennym niemal trudno było sobie wyobrazić program estradowy bez numeru tego typu. Słowo sz. ma różnorodne konotacje semantyczne – od pozytywnych, po uznanie go za formę pochodną antysemickiej nagonki i ubliżania narodowi żydowskiemu (m.in. przez częste stosowanie w nim tzw. żydłaczenia). Antysemici w jego karierze na scenach kabaretowych widzieli jeden z przejawów zagrożenia kultury polskiej. W tym samym czasie jednak często nie dostrzegano w nim antysem. podtekstów, a wykonawcy i twórcy sz. cieszyli się dużą popularnością wśród żyd. publiczności. Należeli do nich m.in.: uznawany za twórcę tego gatunku Józef „Pikuś” Urstein (1886-1923); Kazimierz „Lopek” Krukowski (1902-1984); Ludwik Lawiński (1887-1971); Edmund Minowicz; Kazimierz Beroński i – jedyna kobieta wśród gwiazd sz. – Dora Kalinówna. W istocie sz. wymaga od swego twórcy wiele subtelności, gdyż autor porusza się w nim na granicy kiczu, złego smaku, i grozi mu popadnięcie w antysemickie schematy. Natomiast odwołanie się do najlepszych wzorców humoru żydowskiego z jego łagodną autoironią, zabarwioną specyficzną „filozofią”, bywało bardzo płodne w sztuce estradowej. Autorami jednych z najlepszych sz. byli twórcy tej miary, co J. Tuwim i M. Hemar. Do legendy lżejszej muzy w Polsce przeszły postacie Aprikosenkranza i Untenbauma oraz wspomnianego już Lopka. Jako reprezentant „eleganckiej odmiany sz.”, wymieniany jest najbardziej znany konferansjer przedwojennej Warszawy – Fryderyk Jarosy (1890 Graz – 1960 Viareggio), przebywający w Polsce od 1924. Po II wojnie światowej, wraz ze zniknięciem ożywczego dla sz. kontekstu kultury żydowskiej, pojawiał się on rzadziej na polskich scenach kabaretowych, choć np. wielkim powodzeniem cieszyły się należące do tej tradycji przedwojenne dialogi Konrada Toma (właśc. K. Runowiecki; 1887-1957), prezentowane w kabarecie Dudek. (Zob. też polszczyzna Żydów)