Potocki Walenty(n)

Potocki Walenty(n)

Abraham ben Abraham, zw. Sprawiedliwym Prozelitą (Cudzoziemcem) lub po prostu Prozelitą (hebr. Ger Cedek) – bohater popularnej wśród polskich Żydów legendy, polski hrabia, prozelita, który miał żyć w 1719? – 1746 [1749?]. Podczas studiów w Paryżu, wraz z młodym szlachcicem, Zarembą, miał on poznać starego Żyda-talmudystę, który – indagowany – wyjaśnił im zasady wiary mojżeszowej. Przyjaciele postanowili pogłębić swoją wiedzę na temat katolicyzmu i – jeśli religia ta wydałaby się im kłamliwą – przyjąć wyznanie mojżeszowe. Po kilku latach, spędzonych w Akademii Papieskiej w Rzymie, P. udał się do Amsterdamu, gdzie przeszedł na judaizm. Po powrocie do kraju, nie przyznając się do swej nowej tożsamości, zamieszkał w Ilji na rodzinnej Wileńszczyźnie. Jednak z powodu donosu obrażonego nań żydowskiego krawca został rozpoznany i poddany torturom, a ponieważ nie chciał wyrzec się wiary mojżeszowej, został osądzony i skazany. Spłonął na stosie w Wilnie drugiego dnia świąt Szawuot 1746 [1749?]. Przed swą męczeńską śmiercią, P. miał przekląć krawca-donosiciela oraz jego potomstwo. Dzięki podstępowi i przekupstwu, Żydzi wileńscy zdobyli garść prochów P. i pogrzebali je na cmentarzu żydowskim w Wilnie. Jego grób, obok którego wyrosło drzewo, przypominające kształtem ludzką postać, stał się celem pielgrzymek pobożnych Żydów w dniu Tisza be-Aw, w miesiącu elul oraz dziesiątego dnia Jamim Noraim. W głównej synagodze gminy wileńskiej, w rocznicę męczeńskiej śmierci P. jeszcze w XX w. odmawiano specjalną modlitwę. Opowiadano, że ludność podwileńskiej miejscowości, która dostarczyła drew na stos, spotkała kara w postaci pożaru; a potomkowie krawca cierpieli na rozmaite ułomności i choroby. Losy P. stanowią temat licznych utworów lit. (m.in. J.I. Kraszewski w trzecim tomie książki Wilno od początków jego… podał pełne tłumaczenie anonimowego rękopisu, pochodzącego z XVIII w., zatytułowanego Maase Ger Cedek [hebr., Legenda Prozelity]; wcześniej legendę tę opublikował w „Tygodniku Literackim” [1838/1839] pt. Mase Gercedek; w języku oryginału opowieść została wydana w 1862 pt. G(e)ri ha-Cedek; A. Kacyzne napisał poświęcony postaci P. dramat pt. Der dukus [jid., Książę], 1926).