Żydzi warszawscy na Pawiaku

Informacje ogólne

Kompleks więzienia śledczego między ulicami Pawią (od której pochodzi zwyczajowa nazwa
budynku), a Dzielną (oficjalny adres Dzielna 24/26) powstał w latach 1830-1835 według
projektu Henryka Marconiego. Początkowo przeznaczony dla więźniów kryminalnych, po
powstaniu styczniowym w 1863 roku zasłynął jako miejsce osadzenia więźniów politycznych
– działaczy niepodległościowych i członków polskich organizacji społecznych. Nie inaczej było
w czasie rewolucji 1905-1907; do historii przeszło uwolnienie przez członków Organizacji
Bojowej PPS dziesięciu więźniów skazanych na karę śmierci. Po 1863 roku na Pawiaku
również osadzano kobiety na oddziale utworzonym w budynku dawnego szpitala
wojskowego, tzw. Serbii. Na terenie kompleksu więziennego znajdowały się także warsztaty
więzienne, magazyny, kuchnia, łaźnia, pralnia czy kotłownia. Teren był otoczony wysokim
murem, z drutem kolczastym. Główny budynek, tzw. oddział męski, przeznaczony był dla
około 700 więźniów; oddział kobiecy – 250 więźniarek. W II Rzeczpospolitej Pawiak w
dalszym ciągu pełnił funkcję więzienia śledczego.

W trakcie II wojny światowej

We wrześniu 1939 na mocy amnestii ogłoszonego Dekretem Prezydenta RP, niemal wszyscy
uwięzieni opuścili więzienie; oprócz dziesięciu więźniów kryminalnych na oddziale męskim,
na oddziale kobiecym pozostało trzynaście więźniarek politycznych, zwolnionych dopiero po
kapitulacji Warszawy. Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Warszawy, w październiku 1939
na Pawiak zaczęły trafiać osoby aresztowane przez Niemców na podstawie list
proskrypcyjnych oraz zakładnicy – z powodu uszkodzenia przez ostrzał artyleryjski w czasie
oblężenia stolicy głównego budynku, osadzano ich w budynku Serbii. Wśród tej grupy byli
również Żydzi – m.in. aresztowany na przełomie listopada i grudnia 1939 roku adwokat
Jakub Garmaników, zastępca członka Judenratu, który zmarł w więzieniu 30 grudnia 1939
(Czerniaków, 1983, s. 68, 74). W styczniu 1940 roku w związku z tzw. sprawą Kazimierza
Andrzeja Kotta (szefa Wydziału Bojowego Polskiej Ludowej Akcji Niepodległościowej, który
uciekł z przesłuchania w alei Szucha) aresztowano jako zakładników m.in. 255 Żydów
(Rutkowski, 1967, s. 66-67), których po pobycie na Pawiaku rozstrzelano w nieznanym
miejscu. Na Pawiaku nocowali też przymusowo pracujący Żydzi, m.in. w majątku
Sicherheitspolizei w Falentach (ARG, t. 29a, s. 130). Zdarzało się także, że wobec dużej ilości
aresztowanych, Niemcy zabierali fryzjerów żydowskich do strzyżenia nowych więźniów – taki
przypadek miał miejsce min. w maju 1940 (ARG, t. 29a, s. 108).
Do wiosny 1940 Pawiak podlegał wyłącznie Zarządowi Zakładów Karnych podległemu
Wydziałowi Sprawiedliwości Urzędu Gubernatora Dystryktu Warszawskiego. Służba
więzienna w tym okresie składała się w większości z przedwojennych funkcjonariuszy i
funkcjonariuszek. W marcu 1940, po wykonaniu prac remontowych w głównym budynku i
przeniesieniu więźniów z Serbii, status Pawiaka został zmieniony; podlegał on w pierwszej
kolejności Urzędowi Komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa, a w
więzieniu mieli przebywać wyłącznie aresztanci i aresztantki pozostający w dyspozycji
gestapo. 2 maja 1940 z Pawiaka odszedł pierwszy transport ponad 800 więźniów do obozu
koncentracyjnego w Sachsenhausen, zaś 14 sierpnia – do obozu w Auschwitz.

W getcie

Przed zamknięciem getta warszawskiego z domów przy ul. Dzielnej i Pawiej sąsiadujących z
więzieniem wysiedlono część mieszkańców. Po 16 listopada 1940 roku kompleks więzienny
znalazł się w getcie. W tym okresie na Pawiaku osadzano Żydów za różnego rodzaju
przestępstwa – np. w listopadzie 1940 roku Janusz Korczak został aresztowany za
nienoszenie opaski z gwiazdą Dawida i zwolniony kilka tygodni później. W odróżnieniu od
więzienia mokotowskiego w tym czasie więźniów-Żydów umieszczano nie w oddzielnych
celach, a razem z Polakami; wciągano ich również do ewidencji oraz mogli otrzymywać
paczki. Z czasem utworzono cele żydowskie, zakazano np. przyjmowania Żydów na leczenie
szpitalne – a w 1942 roku, kiedy więźniowie-Żydzi zostali przekazani do wyłącznej dyspozycji
tzw. referatu żydowskiego gestapo, często oznaczano ich jako tzw. plusy, bez
ewidencjonowania. Ponadto na Pawiaku w warsztatach więziennych pracowali Żydzi-
rzemieślnicy z getta, wracający na noc do domów. Warunki na Pawiaku należały do jednych z
najcięższych i pogarszały się w kolejnych latach okupacji, zwłaszcza po 1942 roku, gdy
strażników polskich zastąpiono wachmajstrami niemieckimi i ukraińskimi; w przepełnionych
celach, z bardzo małymi racjami żywnościowymi, więźniarki i więźniowie – zarówno polscy,
jak i żydowscy – poddawani byli nieustającemu terrorowi i maltretowaniu, a przypadki
egzekucji, morderstw i zgonów na terenie kompleksu były codziennością. Więzienie na
Pawiaku w całej okupowanej Warszawie było symbolem nazistowskiego bestialstwa.
Również karetki więzienne jeżdżące ulicami getta w drodze z Pawiaka do siedziby gestapo
przy Szucha i z powrotem cieszyły się w getcie złą sławą – jak notował Emanuel Ringelblum,
Niemcy niekiedy wysiadali z nich i bili pejczami ludzi (ARG, t. 29a, s. 193).
Wiosną 1942 roku teren kompleksu więziennego zostaje dodatkowo odgrodzony;
wprowadzono również zakaz chodzenia po ulicach przylegających do więzienia, a bramy
domów przy Dzielnej zostały zamurowane. (Bryskier 2006, s. 96). W kwietniu i maju 1942
zdarzały się wypadki zawlekania Żydów z getta na Pawiak lub strzelania do nich z wieżyczek
strażniczych przez niemieckich wachmajstrów (Lewin, 2016, s. 36, 54; Domańska, 1978, s.
221). Również w kwietniu Niemcy zaczęli egzekucje więźniów Pawiaka na ulicach Warszawy;
zwłoki zamordowanych gdzie indziej osób znajdowano również w getcie. Egzekucje
przeprowadzano także na terenie getta; jedną z pierwszych rozstrzelanych grup było
kilkunastu funkcjonariuszy Żydowskiej Służby Porządkowej, zastrzelonych 17 kwietnia 1942
roku pod murami Pawiaka.
Również w kwietniu 1942 roku na terenie Serbii zostaje internowana grupa Żydówek-
obywatelek Stanów Zjednoczonych, wywiezionych następnie do Liebenau (Mary Berg,
Dziennik z getta warszawskiego, 1983, s. 149-150). Kolejna grupa z getta, tym razem
obejmująca również obywateli Wielkiej Brytanii i państw południowoamerykańskich została
internowana 16 lipca 1942 - ok. 100 osób. Około 10 października do tej grupy dołączyły
osoby z tzw. strony aryjskiej z dokumentami brytyjskimi i amerykańskimi. 23 października
1942 grupa mężczyzn została wywieziona do obozu internowania w Titmoning, grupa kobiet
z dziećmi zaś 18 stycznia 1943 do obozu w Vittel. Część osób – nie-Żydów – została jednak
zwolniona z Pawiaka.

W trakcie wielkiej akcji likwidacyjnej i w getcie szczątkowym

Przed rozpoczęciem tzw. akcji likwidacyjnej w getcie, 20 lipca 1942 roku około 60 osób, w
tym członków Judenratu, lekarzy i działaczy zostaje aresztowanych przez Niemców jako
zakładnicy; mieli oni gwarantować wykonanie zarządzeń władz okupacyjnych. W grupie tej
byli m.in. przewodniczący Rady Gospodarczej i kierownik Zarządu Zaopatrzenia Abraham
Gepner, radca Gminy Józef Jaszuński. Przebywali oni na Pawiaku około dwóch miesięcy.
Ponadto, zatrudnieni w warsztatach więziennych rzemieślnicy żydowscy zostali na stałe
umieszczeni na Pawiaku. W czasie tzw. akcji Niemcy również dokonywali egzekucji więźniów
z Pawiaka na terenie getta (Domańska 1988, s. 158).
W późniejszym okresie na terenie getta szczątkowego rozstrzeliwano m.in. osoby podejrzane
o pochodzenie żydowskie i aresztowane po tzw. aryjskiej stronie. W czasie powstania w
getcie kompleks więzienny na Pawiaku był specjalnie zabezpieczany przez straż ogniową. Nie
ustawały egzekucje – zarówno Żydów, jak i Polaków; zwłoki były chowane na terenie
cmentarza żydowskiego lub palone.

Po powstaniu

13 lipca 1943 roku na Pawiak trafiło ok. 400 osób z Hotelu Polskiego. Dwa dni później, 15
lipca, większość tej grupy, nieposiadającej żadnych dokumentów - około 300 osób -
rozstrzelano w ruinach getta. Po powstaniu w 1943 roku na Pawiaku głównie przebywali
Żydzi i Żydówki aresztowane przez Niemców pod zarzutem ukrywania się po tzw. stronie
aryjskiej. Większość spędzała w więzieniu kilka dni, po czym była rozstrzeliwana w ruinach
getta, jak Emanuel Ringelblum z rodziną, aresztowani w kryjówce przy Grójeckiej 7 marca
1944 i zamordowani trzy dni później. Więźniów tych przetrzymywano w celach śmierci na
męskim oddziale III i w celi nr 8 na Serbii. Ponadto, w warsztatach więziennych (m.in. stolarni
i szwalni, jak również łaźni i kotłowni) wciąż pracowała nieustalona liczba osób – większość z
nich została rozstrzelana jesienią 1943 roku. Więźniowie żydowscy wykorzystywani byli
również do chowania zwłok ofiar egzekucji i prac przymusowych poza kompleksem
więziennym. W czasie ewakuacji Pawiaka, pod koniec lipca 1944 roku, reszta więźniów-
Żydów została przeniesieni do obozu przy ul. Gęsiej. Wyjątkiem była grupa 15 osób ze
stolarni więziennej, która 30 lipca 1944 uciekła uprzednio przygotowanym podkopem,
prowadzącym do kanałów. Tego samego dnia większość więźniów wyprowadzono z Pawiaka
i wywieziono pociągami do obozów koncentracyjnych w Gross-Rosen i Ravensbrück.
Pozostałych rozstrzelano lub zwolniono.
21 sierpnia 1944 r. Niemcy wysadzili w powietrze budynki więzienne. W 1965 roku przy ul.
Dzielnej otwarto Muzeum Więzienia Pawiak, będące od 1990 roku oddziałem Muzeum
Niepodległości w Warszawie.