Żydzi warszawscy w więzieniu mokotowskim

Informacje ogólne

Tzw. więzienie mokotowskie przy ul. Rakowieckiej 37 powstało za czasów carskich; budynek
uroczyście otwarto 24 listopada 1904 roku pod nazwą Więzienie Poprawcze w Mokotowie.
Początkowo było przeznaczone na ok. 800 więźniów, ale jeszcze przed pierwszą wojną
światową zwiększono liczbę cel; przetrzymywano tu ok. 1600 osób. W 1916 roku władze
niemieckie, po włączeniu Mokotowa w obręb Warszawy, zmieniły nazwę na „Więzienie
Warszawa-Mokotów”. W II RP więzienie mokotowskie, zwane też więzieniem na
Rakowieckiej, pełniło funkcję tzw. więzienia zwykłego; w 1928 roku na mocy rozporządzenia
Prezydenta RP zaliczono je do więzień I klasy, przeznaczonego do „odbywania kar ciężkiego
więzienia, więzienia zastępującego dom poprawy i kar więzienia wymierzonych na czas
powyżej trzech lat”, lecz nie więcej niż sześciu (Rodak 2017, s. 115). W tym czasie budynki
przy Rakowieckiej mogły pomieścić od 1200 do 1400 więźniów, co czyniło więzienie jednym z
największych w kraju. Podzielone były na 12 oddziałów, funkcjonowała szkoła, szpital i
warsztaty, w tym papiernia Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych. W 1937 roku
utworzono w strukturze więzienia także trzy Karne Ruchome Ośrodki Pracy dla więźniów.
(Rodak 2017, s. 116-117).

W trakcie wojny

We wrześniu 1939 na mocy amnestii ogłoszonego Dekretem Prezydenta RP, niemal wszyscy
skazani opuścili więzienie. Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Warszawy w więzieniu
mokotowskim przetrzymywano więźniów politycznych – według niektórych relacji, kilka dni
miał tu spędzić Stefan Starzyński. Oficjalnie jako więzienie karne podległe Kripo (Deutsche
Strafanstalt Warschau-Mokotow) rozpoczęło ponownie funkcjonowanie na początku 1940
roku – na podstawie wyroków sądu specjalnego (Sondergericht), ale i sądu okręgowego
osadzano tam zarówno Polaków, jak i Niemców. Oprócz mężczyzn, umieszczano tam
początkowo również kobiety. W 1941 roku liczbę więźniów szacowano na ok. 2500 osób.

Żydzi w więzieniu mokotowskim

Od wiosny 1940 roku na Rakowieckiej umieszczano również Żydów, głównie aresztowanych
tymczasowo bądź skazanych za przestępstwa karne, takie jak kradzieże czy oszustwa. Z
analizy zachowanych teczek osobowych więźniów (APW, Więzienie Karne Warszawa-
Mokotów, 657) wynika, iż głównie były to drobne przestępstwa – jak w przypadku Szlamy
Bystrowicza (ur. 1919), który w dniu 3 czerwca 1940 usiłował kradzieży w paszteciarni przy
ul. Żelaznej 31; aresztowany tymczasowo 19 lipca został zwolniony wyrokiem sądu
okręgowego 21 września 1940 roku (APW, 657/17148). W więzieniu mokotowskim osadzano
również Żydów za szmugiel czy nienoszenie opasek, w tym Arnolda Szyfmana,
aresztowanego w marcu 1940 roku. Po zamknięciu getta na Rakowiecką trafiali także Żydzi
czekający na wyrok przed sądem okręgowym lub specjalnym bądź osądzeni w sprawach
dotyczących m.in. opuszczania getta bez pozwolenia. Umieszczano ich w celach żydowskich
w oddziale I i II.

Warunki w więzieniu mokotowskim

W odróżnieniu od aresztu i więzienia na Pawiaku więzienie przy Rakowieckiej w czasie okupacji nie miało wyjątkowo złej sławy, choć tu również bito osadzonych, a cele były przepełnione. W jednej z zachowanych relacji więźniów, Izraela Cymlicha, który został aresztowany wraz z ojcem 9 sierpnia 1940 za nielegalny przywóz 450 bochenków chleba z Falenicy do Warszawy. Trzy dni później Cymlich trafił do więzienia mokotowskiego: „Byłem przekonany, że zetknę się tu ze złodziejami, oszustami, w ogóle z całym podziemnym światem. Takie też wrażenie zrobili na mnie więźniowie zupełnie ostrzyżeni i przebrani. Grubo się jednak omyliłem. Większość stanowili ludzie inteligentni, nigdy nie karani (nienoszenie opasek, jazda pociągiem, wykroczenie gospodarcze, handel walutą, obraza narodu niemieckiego). Wyroki na wielu wydawane czasami były ciężkie, czasem też lekkie.Zależało od szczęścia. Za identyczne przewinienie Sąd Specjalny mógł dać 6 miesięcy więzienia zaocznie, mógł też skazać podczas jawnej rozprawy na kilka lat ciężkiego więzienia.” (AŻIH, 302/324). Cymlicha skazano na sześć lat ciężkiego więzienia; jego ojca – na osiem. Eliezer Cymlich został wkrótce przeniesiony do więzienia w Nowym Wiśniczu, gdzie zmarł. Izrael natomiast został zwolniony w kwietniu 1942 roku dzięki łapówkom przekazywanym przez rodzinę. W jego relacji warunki pobytu przy Rakowieckiej były całkiem znośne, łącznie z jedzeniem oraz odnoszeniem się do Żydów strażników więziennych. „Cały dzień upływał w celi na czytaniu gazet, przynoszonych nielegalnie przez strażnika, książek,grze w szachy, warcaby, chińczyka i… na politykowaniu i komentowaniu ostatnich wydarzeń wojennych” (AŻIH, 302/324). W porównaniu z rzeczywistością gettową rzeczywiście warunki więzienne, zwłaszcza pod względem żywieniowym, musiały się wydawać osadzonym lepszymi.                  Jak wynika z dziennika Abrahama Lewina, w listopadzie 1942 roku wszystkich żydowskich więźniów z Rakowieckiej zwolniono (ARG t. 23, 2018, s.161) Ze względu na fragmentaryczność zachowanych źródeł, liczba więźniów-Żydów, którzy przebywali na Mokotowie, jest trudna do oszacowania – wspomniane wyżej akta osobowe to około 1800 teczek.

W trakcie powstania warszawskiego i później

W czasie powstania warszawskiego, 2 sierpnia 1944, doszło do masakry na terenie więzienia
mokotowskiego; Niemcy zabili ponad sześciuset więźniów. Po wojnie więzienie na
Rakowieckiej, zarządzane przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, stało się
centralnym aresztem dla więźniów politycznych, aresztowanych przez Urząd
Bezpieczeństwa; na jego terenie odbywały się egzekucje skazanych. Osadzano tam także
zbrodniarzy hitlerowskich, w tym Jurgena Stroopa. Po 1989 roku więzienie mokotowskie
stało się Aresztem Śledczym Warszawa-Mokotów; w 2018 został on ostatecznie zamknięty, a
budynki mają stać się siedzibą muzeum Żołnierzy Wyklętych i Więźniów Politycznych PRL.