Lewin Abraham (1893-1943)

Przed wojną

Abraham Lewin urodził się w 1893 r. w Warszawie w rodzinie bardzo religijnej. Uczył się w chederze i jesziwie. W 1916 r. zaczął pracować w żeńskim gimnazjum Towarzystwa Opiekuńczego „Jehudyjah” jako nauczyciel języka hebrajskiego i religii żydowskiej. Tam poznał swoją przyszłą żonę, Lubę Hotner. Lewin zapisał się w pamięci uczennic jako wybitny i oddany nauczyciel. Jednocześnie działał w organizacjach syjonistycznych (skłaniał się ku Syjonistom Ogólnym). Razem z żoną planowali wyjazd do Palestyny, ale z powodu problemów zdrowotnych Luby i po narodzinach (w 1928 r.) ich jedynej córki Ory, zrezygnowali z tego pomysłu. Lewin zaangażował się w prace warszawskiego oddziału Żydowskiego Instytutu Naukowego (JIWO), prowadzonego przez Emanuela Ringelbluma, kolegę z „Jehudyi”. Efektem tej działalności była wydana w 1934 r. rozprawa pt. Kantonistn, poświęcona kwestii rekrutacji Żydów do wojska carskiego w czasach Mikołaja I (Person 2016, 9-12).

W getcie

Według Jonasa Turkowa, w początkach wojny Lewin pracował w Sektorze Społecznym ŻSS-KK (Żydowskiej Samopomocy Społecznej – Komisji Koordynacyjnej) jako kierownik sekcji młodzieżowej, niemniej nie potwierdzają tego inne dokumenty (Turkow 1948, 66). W getcie utrzymywał się z pracy nauczyciela na tajnych kompletach gimnazjum „Jehudyjah”. Rodzina Lewinów mieszkała przy ul. Nowolipie 1 m. 8. We wrześniu 1940 r. Lewin kontaktował się z Bronią Reiss-Reichel w Nowym Jorku, z prośbą o pomoc i przysłanie papierów emigracyjnych – podejmował więc wysiłki, by wyjechać z Polski (AŻIH, 210/175, 27; 210/177, 89).

W czasie wielkiej akcji likwidacyjnej Lewinowie zostali zatrudnieni w szopie stolarskim OBW (Ostdeutsche Bautischlerei Werkstätte) na Gęsiej 30. 12 sierpnia odbyła się w nim blokada, w trakcie której zabrano na Umschlagplatz Lubę. Lewin zapisał wtedy w dzienniku: „Zgasło moje słońce, w mym świecie zapanował mrok. Podczas blokady na Gęsiej 30 zabrali moją Lubę. Żywię jeszcze odrobinę nadziei, że może moja droga się uratuje. A jeżeli, broń Boże, nie? Moja wędrówka na Umschlagplatz. Ulice zieją strachem. Z bólem widzę że nie ma nadziei na jej ocalenie. Załadowali ją, jak widać, od razu do wagonu. Los chciał, aby padła wraz z setkami tysięcy Żydów ofiarą hitl[erowskiej] bestii. Brak mi słów dla wyrażenia mej tragedii. Powinienem pójść za nią, tzn. umrzeć. Nie mam jednak dość sił, aby zrobić ten krok. Ora... i jej tragedia. Dziecko, któremu tak bardzo potrzeba matki. Jak bardzo ją ona kochała!” (Lewin 2016, 191).

 Lewin pozostał w getcie z córką i matką. Pracował stale w OBW. Ostatnim śladem jego życia jest wpis w dzienniku z 16 stycznia 1943 r. Prawdopodobnie zginął w akcji styczniowej w 1943 r.

W „Oneg Szabat”

Co najmniej od stycznia 1942 r. Lewin był współpracownikiem „Oneg Szabat”. Jego ręką spisane jest (lub skopiowane) kilka relacji: uchodźczyni z Garbatki k. Radomia, uciekiniera z Warszawy do Witebska (spisane po powrocie), dwóch byłych więźniów obozu dla jeńców w Lublinie oraz więźnia obozów pracy w Sochaczewie i Tarczynie. Ponadto przekazał do Archiwum Getta dwie relacje Żydów, którzy wrócili z terenu okupacji sowieckiej (z Białegostoku i Lwowa), wspomnienia członka Ligi Ochrony Powietrznej i Przeciwgazowej z dni oblężenia Warszawy oraz list Hanki Wermus, która wyjechała do gospodarstwa rolnego w Sosnowicy i stamtąd pisała do koleżanek w getcie. Wynika z tego, że Lewin współpracował w zbieraniu, spisywaniu i powielaniu relacji osób przybywających do getta, co było funkcją bardzo odpowiedzialną. Ponadto ręką Lewina spisane jest opracowanie w języku żydowskim pt. Dwa i pół roku  wojny w życiu młodzieży (przegląd); wiele wskazuje, że był on autorem tego tekstu, który dotyczy zagadnień mieszczących się w zakresie jego dotychczasowej pracy w „Oneg Szabat”: ucieczek na wschód i losów młodzieży w obozach pracy, a także tajnego szkolnictwa w getcie na poziomie średnim. Byłby więc członkiem zespołu tworzącego projekt Dwa i pół roku wojny (ARG, t. 33, dok. 41).

Od wiosny 1942 r. Lewin stale brał udział w zebraniach „Oneg Szabat”, na których członkowie grupy omawiali coraz bardziej przerażające informacje o Zagładzie Żydów. Pisał o nich: „Każdej soboty spotykamy się, grupa żydowskich działaczy społecznych, i omawiamy sprawy z naszych dzienników i kronik. Chcemy, aby nasze cierpienie, te bóle porodowe Mesjasza, zostały opisane ku pamięci przyszłych pokoleń i dla całego świata. Spotykamy się każdej soboty i omawiamy nasze zadania w tej dziedzinie, przy czym nie możemy nic pominąć i nie opowiedzieć sobie nawzajem wszystkiego, co staro-nowi Amalekici wyprawiają z nami, Żydami. Od tych opowiadań zawsze robi mi się ciężko na duszy, głowa zaczyna boleć, jak gdyby naciskała na nią ciężka ołowiana masa. Tak było również dzisiaj. Opowiadano, opowiadano, a mi robiło się zimno i ciasno” (Lewin 2016, 104). 26 marca Lewin zaczął prowadzić dziennik w języku żydowskim, w którym zapisywał wszelkie docierające do niego wiadomości o aktach terroru wobec Żydów w Warszawie i w całej Polsce. Część z nich wydzielono w Archiwum jako osobne relacje; część trafiała do biuletynów „Oneg Szabat” informujących o Zagładzie.

Po rozpoczęciu wielkiej akcji likwidacyjnej Lewin zaczął pisać dziennik w języku hebrajskim. Uczestniczył w spotkaniach „Oneg Szabat” w czasie akcji i opisywał ich treść: był na zebraniu, na którym ustalano losy Archiwum, był także na spotkaniu z Dawidem Nowodworskim, uciekinierem z obozu zagłady w Treblince. Do końca życia prowadził dziennik, który jest wstrząsającym świadectwem przebiegu akcji, śmierci kolejnych znajomych i bliskich, pogłosek o losie deportowanych, w końcu życia w getcie szczątkowym – a nade wszystko stanów emocjonalnych autora rozpiętych między między przerażeniem, rozpaczą a zobojętnieniem.