Lewartowski (Finkelstein; Finkelstein-Lewartowski) Józef (Josef)

Lewartowski (Finkelstein; Finkelstein-Lewartowski) Józef (Josef)

właśc. Aron Josł (Josel) Finkelstein; używał różnych pseudonimów (1895 Bielsk Podlaski – 1942 Warszawa) – polityk komunistyczny, działacz KPP i PPR, założyciel Bloku Antyfaszystowskiego w getcie warszawskim. Pochodził z ubogiej rodziny rzemieślniczej. W 1918 wstąpił do partii PS. W 1920 był w Bielsku Podlaskim członkiem Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego. Po klęsce Rosjan wycofał się wraz z nimi do Białegostoku. Powróciwszy do Warszawy, związał się z lewym skrzydłem PS; był współtwórcą jej „frakcji połączeniowej” z KPRP. W 1921 kierownictwo KPRP powołało go do Centralnego Biura Żydowskiego (CBŻ) przy KC (od 1922 był jego sekretarzem). L. przyczynił się walnie nie tylko do rozłamu w PS, ale także w Bundzie (Kombund, styczeń 1922). Został przedstawicielem partii w Centralnej Komisji Kontaktowej między KPRP a Kombundem. Opowiadał się za zjednoczeniem obu partii i polityką jednolitofrontową. Był współorganizatorem akcji antysyjonistycznej i antyreligijnej, prowadzonej przez CBŻ, oraz kontrakcji, skierowanej przeciwko rozłamowej działalności, prowadzonej przez Bund w związkach zawodowych. Należał do grona współzałożycieli warszawskiej spółdzielni wydawniczej „Życie”, zajmującej się wydawaniem druków propagandowych w języku jidysz, a także rewolucyjnej poezji i prozy. W 1923-1924 kierował tygodnikiem „Dos Leben” (jidysz, Życie; później „Di Cajt”; jidysz, Czas) oraz tygodnika „Di Woch” (jidysz, Tydzień, 1925-1926). Współpracował też z pismem „Unzer Emes” (jidysz, Nasza Prawda), wydawanym od grudnia 1923 przez CBŻ. W 1925 został wybrany do KC KPRP, a potem do KC KPP. Aresztowany przesiedział w więzieniu 3 lata; po wyjściu na wolność i podjęciu działalności politycznej – ponownie został aresztowany; zwolniony za kaucją, nielegalnie wyjechał do Moskwy. Pracował w Polsko-Nadbałtyckim Sekretariacie Krajowej Międzynarodówki Komunistycznej. Od lipca 1932, już w Polsce, z ramienia Sekretariatu Krajowego KC KPP między innymi kierował centralnymi wydziałami: wojskowym, związkowym, żydowskim, KC KZMP oraz walką z „opozycją trockistowską”. Zagrożony kolejnym aresztowaniem, w 1933 wyjechał do Moskwy; po powrocie podjął kierownictwo Sekretariatu KC; aresztowany, został skazany na prawie 7 lat więzienia. Po wybuchu wojny powrócił do Warszawy, wziął udział w obronie miasta. Potem przedostał się do Białegostoku. Kontynuował swą działalność polityczną, angażując się w akcję propagandową. Pod koniec 1941 powrócił do Warszawy i został pełnomocnikiem KC PPR dla zorganizowania partii i grup bojowych w getcie; był współzałożycielem PPR na terenie getta (styczeń 1942) oraz organów tej partii – „Cum Kamf” (jidysz, Do Walki), „Hamer” (jidysz, Młot) i innych. Współpracował z instytucjami samopomocy (szczególnie z CENTOS-em). Wystąpił z inicjatywą utworzenia zbrojnej organizacji bojowej jako części GL (luty 1942). W efekcie podjętych działań w marcu 1942 powstał Blok Antyfaszystowski z Organizacją Bojową. Podczas Wielkiej Akcji L. opowiadał się za czynną samoobroną. Ukrywał się w szopie Landaua przy ul. Gęsiej, skąd podczas obławy 25 VIII 1942 został wyprowadzony i zamordowany. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Grunwaldu III klasy.