Traktat Mniejszościowy

Traktat Mniejszościowy

właśc. Wersalski Mały Traktat Dodatkowy – traktat zawarty między Głównymi Mocarstwami Sprzymierzonymi (tj. Stanami Zjednoczonymi, Wielką Brytanią, Francją, Włochami i Japonią) a Polską, podpisany przez Delegację Polską 28 VI 1919 w osobach Romana Dmowskiego i premiera, Ignacego Jana Paderewskiego, oraz – po burzliwej dyskusji – ratyfikowany przez Sejm RP 31 VII 1919. Był pierwszą próbą zagwarantowania praw mniejszości w „państwach nowych i takich, które znacznie się powiększyły” (potem analogiczne traktaty zawarto z Czechosłowacją, Jugosławią, Rumunią i Grecją). Zapisy dotyczące ochrony praw mniejszości znalazły się też w traktatach pokojowych, podpisanych z Austrią, Węgrami, Bułgarią i Turcją. Natomiast Albania, Finlandia, Estonia, Łotwa i Litwa wydały odrębne deklaracje, odnoszące się do tej materii. T.M. składał się z dwóch części: poświęconej gwarancjom praw mniejszości (narodowych, religijnych i językowych) – stąd jego popularna nazwa – oraz sprawom stosunków konsularnych i gospodarczych stron traktatu. O tego typu gwarancje zabiegali m.in. działacze żydowscy (por. Komitet Delegacji Żydowskich przy Konferencji Pokojowej). Związane z nimi zapisy początkowo miały wejść do Paktu Ligi Narodów. Pod wpływem nadchodzących z Polski wiadomości o prześladowaniach ludności żydowskiej, zdominowania Komitetu Narodowego Polskiego przez endecję oraz niezręcznych wypowiedzi kierującego nim Romana Dmowskiego w rozmowach z przedstawicielami organizacji żydowskich w Stanach Zjednoczonych (1918), Rada Czterech wybrała (3 V 1919) opcję, zgodnie z którą z Polską miano zawrzeć (jeszcze przed podpisaniem traktatu pokojowego z Niemcami) jednostronny traktat o ochronie mniejszości, opracowany przez Komisję Państw Nowych i Ochrony Mniejszości. 23 VI 1919 Delegacja Polska otrzymała trzecią wersję tego projektu. Protesty strony pol. wynikały z jednostronności zobowiązań trudnego do zrealizowania charakteru niektórych zapisów i godzącej w suwerenność kraju możliwości odwoływania się pokrzywdzonych do Ligi Narodów i Trybunału Haskiego, za pośrednictwem członków Rady Ligi Narodów. Uwagi i poprawki postulowane przez stronę polską nie zostały jednak uwzględnione. Żydzi polscy powoływali się później na ten traktat, gdy prawa ich były zagrożone. Natomiast władze polskie traktowały go niechętnie, jako dokument wymuszony i dyskryminujący Polskę, oraz dążyły do uwolnienia się od jego postanowień. Nie bez wpływu na stosunek do tych zobowiązań, zwłaszcza nacjonalistycznie nastawionej części opinii publicznej, pozostawały użyte w T.M. sformułowania, które wyraźnie wskazywały na to, że jego głównym beneficjentem mają być Żydzi (wielokrotnie w nim wymieniani, w przeciwieństwie do in. mniejszości). Niektóre zapisy T.M. nie były respektowane przez stronę polską lub były wykonywane tylko częściowo (np. finansowanie żydowskiego szkolnictwa powszechnego przez polskie władze; wolność świętowania szabatu; por. przymus odpoczynku niedzielnego). 13 IX 1934 minister spraw zagranicznych, Józef Beck, złożył na forum Ligi Narodów deklarację, wypowiadającą artykuł 12 traktatu (dotyczący międzynarodowego nadzoru jego realizacji), do czasu przyjęcia go przez inne państwa, potwierdzając równocześnie zamiar respektowania innych jego postanowień.