Poczta w getcie warszawskim
Znaczenie komunikacji pocztowej dla ludności żydowskiej w okupowanej Warszawie
Dostęp
do usług pocztowych pozwolił ludności żydowskiej na terenach okupacji
niemieckiej (i włączonych do Rzeszy) zachować łączność z bliskimi w kraju i
zagranicą (o ile zamieszkiwali państwa nie będące w stanie wojny z Niemcami). Obrót paczkowy stwarzał dodatkowo
możliwość wymiany towarowej (nawet jeśli jej wymiar był ograniczony), po zamknięciu getta – otwierał drogę dla
transferu żywności w obręb murów (wciąż w ilości minimalnej w stosunku do
potrzeb). Zarazem jednak, wprowadzanie zmian zasad określających korzystanie
Żydów z poczty, stanowiło instrument kontroli społecznej sprawowanej przez
okupanta. Już samo to, że formułowano reguły odnoszące się do wyodrębnionej
spośród ogółu kategorii potencjalnych użytkowników instytucji sankcjonował ich
wydzielenie, z założenia o charakterze dyskryminującym. Taką właśnie funkcję
wypełniał obejmujący Żydów zakaz wstępu do urzędu
pocztowego (Emanuel Ringelblum zapisał w styczniu 1940 roku, że na budynku Poczty Głównej w Warszawie pojawiła się
stosowna informacja po polsku i niemiecku (ARG, t. 29, 57)), ale także
późniejsze regulacje w tej materii odnoszące się do żydowskich mieszkańców
Warszawy – jeszcze przed zamknięciem getta.
Organizacja usług pocztowych
Wraz
z rozpoczęciem niemieckiej okupacji w Polsce administrację poczty i telegrafu w
Generalnym Gubernatorstwie objęła Niemiecka Poczta Wschodu (Deutsche Post Osten
(DPO)). Z upływem czasu realizowanie świadczeń pocztowych w kolejnych
skupiskach żydowskich przekazywała ona Judenratom, na nie również przenosząc
wszelkie związane z tym wydatki. Pieniądze na ich rzecz pozyskiwano z
dodatkowych opłat, którymi obciążono usługi pocztowe. Uiszczano je – przy
odbiorze przesyłek – listonoszom. Koszty
wysyłki poza getto – listów, paczek,
przekazów pieniężnych czy telegramów regulowano przy okienku
pocztowym. Rada Żydowska w Warszawie
przejęła całkowicie obowiązki DPO na mocy umowy podpisanej 15 stycznia 1941 r.
(Sakowska 1963, 95). W oparciu o nią DPO utworzyła pocztową stację wymienną dla getta, dokąd dostarczano zbiorczo
przesyłki, później rozprowadzane w dzielnicy zamkniętej. Placówka miała swoją
siedzibę w budynku Urzędu Pocztowego
przy ul. Zamenhofa 19 (Sakowska
1963, 96). Tu także mieściło się Biuro
Przyjmowania Przesyłek Pocztowych prowadzone przez Nachuma Jaszuńskiego, od lipca 1942 r. – Michała Merlińskiego. Osobno, przy ul. Ciepłej 20 znajdowała się Pocztowa
Składnica Paczkowa, gdzie magazynowano i rozdzielano nadesłane do getta
paczki. Jej prace nadzorował Wiktor
Świder. Przy ul. Krochmalnej 32
działała ekspedycja i sortownia listów. Wiadomo, że w lipcu 1942 r. poczta w getcie
warszawskim zatrudniała ok. 400 osób (Sakowska 1963, 97). Funkcjonowaniem
poczty w getcie zarządzał Wydział
Pocztowy Judenratu, kierowany przez Beniamina
Zabłudowskiego, a po jego śmierci w styczniu 1942 r. – Natana Grodzińskiego.
Regulacje dotyczące dostępu Żydów do usług pocztowych jako instrument kontroli
Komentując
wprowadzony pod koniec czerwca 1940 r. nakaz nadawania listów zagranicznych
przy okienku pocztowym Chaim Aron Kapłan
wspominał, że: „Pierwszeństwo w kolejce do okienka pocztowego [na Poczcie
Głównej – E.K.-F.] mają Aryjczycy, zdarza się więc, że Żyd wystaje w ogonku
kilka dni z rzędu i nie nadaje listu”. Jak sygnalizował w o dwa dni późniejszym
zapisie – sprawa została uregulowana w ten sposób, że „Żydom wolno było nadawać
listy tylko w ciągu dwóch, wyznaczonych dla nich dni: w poniedziałki i soboty.”
(Kapłan 1964, 116, 117) Nie ma pewności, czy rzeczywiście tak było – Ruta
Sakowska powołując się na Biuletyn
Wydziału Statystycznego Judenratu w Warszawie twierdziła, że w tym czasie –
korespondencja zagraniczna od nadawców żydowskich w ogóle nie była przyjmowana
(Sakowska 1963, 94). W każdym razie w myśl nowych przepisów, które miały zostać
ogłoszone i obowiązywać „później”, Żydzi mogli nadawać listy jedynie w urzędzie
przy ul. Zamenhofa 19 (na obszarze „Seuchensperrgebiet”
– „zagrożonym tyfusem”). Wydaje się, że Sakowska błędnie zinterpretowała słowa Biuletynu
Wydziału Statystycznego Judenratu, twierdząc, że 4 lipca nowe przepisy zostały
wprowadzone. Tymczasem oryginalny zapis brzmi następująco: „Po wprowadzeniu
nowego trybu nadawania listów zagranicę zaczęto usuwać Żydów z kolejki na
poczcie Głównej, następnie zaś wywieszono obwieszczenie, że listy Żydów przyjmowane
będą wyłącznie w Urzędzie Pocztowym przy ul. Zamenhofa w terminie i trybie,
który zostanie podany do wiadomości publicznej. Do 4 lipca ani na Poczcie
Głównej, ani przy ul. Zamenhofa listów od Żydów nie przyjmuje się.”
(Kazimierski 2012, 528). Odczytaniu Sakowskiej przeczą także relacje kronikarzy
żydowskich. Z zapisów Chaima Arona Kapłana wynika, że prawo to, przynajmniej
przez pewien czas, nie było egzekwowane. Pod datą 6 lipca 1940 Kapłan
odnotował: „Niedawno ogłoszono, że rychło Urząd Pocztowy na Zamenhofa będzie
przyjmował od Żydów korespondencję wysyłaną za granicę. Nie wyznaczono terminu
a na razie nigdzie nie przyjmują od Żydów listów zagranicznych. I tak przerwana
została łączność z krewnymi za granicą.”, w notatce z 8 lipca dodawał: „Została
przerwana łączność [pocztowa] z zagranicą, zakaz ten obejmuje również Polaków”
(Kapłan 1964, 120). Z kolei, jak się dowiadujemy z „Gazety Żydowskiej”, już we
wrześniu Żydzi ponownie mogli korzystać z usług poczty na placu Napoleona, tyle tylko, że „Żydzi nadający
korespondencję zagraniczną winni również posiadać numerki. Aryjczycy po numerki
ustawiają się na ulicy po prawej stronie od wejścia, Żydzi – po lewej.”
(„Gazeta Żydowska” 17 IX 1940).
Ustanawiane
przez okupanta zasady korzystania przez ludność żydowską z wymiany pocztowej
podlegały ciągłym zmianom. Bywało, że kolejne regulacje przeczyły całkowicie
tym wcześniej obowiązującym. Korespondujący z zagranicą zmuszeni byli zatem
monitorować aktualne spisy krajów nieprzyjacielskich, by dowiedzieć się czy
łączność z określonymi terenami jest jeszcze zachowana (Sakowska 1963, 99).
Przykładowo – na początku sierpnia 1941 r. „Gazeta Żydowska” informowała:
„Wobec licznych zapytań czytelników w sprawie korespondencji ze Wschodem, na
podstawie informacji uzyskanych ze strony miarodajnej, komunikujemy, że
połączenie pocztowe z terenami zajętymi do dnia 22 czerwca br. przez
bolszewików nie zostało jeszcze przywrócone.” („Gazeta Żydowska” 1 VIII 1941;
„Gazeta Żydowska” 25 VIII 1941). Śledzić należało również zawiadomienia o wciąż
na nowo wprowadzanych regułach utrzymywania kontaktu, definiowanych w
odniesieniu do każdego kraju/ regionu z osobna. „Gazeta Żydowska” informowała o
przepisach komunikacji pocztowej z mieszkańcami Alzacji, Lotaryngii i
Luksemburga („Gazeta Żydowska” 8 XI 1940), okupowanej Francji („Gazeta
Żydowska” 19 XI 1940), „terenów polskich przyłączonych do Rosji” („Gazeta
Żydowska” 22 XI 1940), Belgradu, Aten i Saloników („Gazeta Żydowska” 17 VI
1941), Rumunii („Gazeta Żydowska” 25 VII 1941, 3 IX 1941, 15 IX 1941), Grecji
(„za wyjątkiem okręgu: Epir, Wschodnia Macedonia, Tracja i Wyspy Jońskie”)
(„Gazeta Żydowska” 6 VIII 1941), dystryktu Galicja („Gazeta Żydowska” 17
IX 1941; „Gazeta Żydowska” 22 X 1941;
„Gazeta Żydowska” 18 II 1942), państw nadbałtyckich („Gazeta Żydowska” 9 XI
1941; „Gazeta Żydowska” 23 XI 1941; „Gazeta Żydowska” 18 II1942), Białorusi
(„Gazeta Żydowska” 18 II1942) i Ukrainy („Gazeta Żydowska” 15 IV 1942; „Gazeta
Żydowska” 3 V 1942).
Uwagi
wymagały także bezustannie modyfikowane ogólne wytyczne dotyczące wysyłki
(„Przy nadawaniu przesyłek zagranicznych przestrzegane być muszą ściśle
obowiązujące w tym kierunku przepisy specjalne” („Gazeta Żydowska” 17 XII
1940)). Określały one procedurę nadawania wiadomości (w lutym 1941 r.:
„Zagraniczna korespondencja opuszczona do skrzynek, również nie może być
wysłana, gdyż należy ją nadawać osobiście w Biurze [Pocztowym – E.K.-F.].”
(„Gazeta Żydowska” 21 II 1941); „Korespondencja z neutralną zagranicą nie jest
zabronioną. Należy tylko przestrzegać pewnych zasad, tj. nadawać listy otwarte,
nieofrankowane, pisać krótko oraz legitymować się przy nadaniu” – odpowiadał w
kwietniu 1941 r. na wątpliwości Zeliga Rozenwalda z Chęcin autor „Gazety
Żydowskiej” („Gazeta Żydowska” 8 IV 1941), niespełna dwa miesiące później
dowiadujemy się, że: „listy zagranicę, nadawane przy okienku na poczcie, muszą
być zalepiane” („Gazeta Żydowska” 24 VI 1941); w maju 1942 r. ogłoszono, że:
„Wszystkie przesyłki pocztowe do neutralnej zagranicy muszą być oddane przy
okienku pocztowym, a oddający musi wykazać się dowodem urzędowym z fotografią
(np. pocztowa karta tożsamości, karta rozpoznawcza, paszport). Jeżeli oddający
nie jest zarazem nadawcą, to na stronie zewnętrznej koperty musi być podany
oprócz nadawcy także adres oddającego.” („Gazeta Żydowska” 13 V 1942),
„Naklejanie znaczków pocztowych przez nadawcę na przesyłkach pocztowych jest
wzbronione.” („Gazeta Żydowska” 13 V 1942)).
Zakres regulacji niemieckich dotyczących dostępu do usług pocztowych
Przepisy
dekretowały wysokość koniecznych opłat, dopuszczały – bądź nie – wysyłkę
określonych form listów i kart pocztowych. W grudniu 1941 r. opublikowany
został komunikat: „Teraz za granicę wolno wysłać tylko pocztówki z nadrukowanym
znaczkiem 30-groszowym. Listów nie można wysyłać za granicę.” („Gazeta
Żydowska” 10 XII 1941). Na mocy umowy pomiędzy Juderatem warszawskim a DPO z 15
stycznia 1941 r. i Zarządzeń o ruchu
pocztowym Żydów zabroniona została wysyłka listów zagranicę, wiadomo jednak,
że jeszcze w drugiej połowie 1941 r. wychodziły z Warszawy listy np. do Nowego
Jorku, czego dowodzą listy zgromadzone w kolekcji
Finkelsztejnów. Przeczy temu także komunikat z maja 1942 r., z którego
jasno wynika, że listy są dopuszczone do obrotu pocztowego z zagranicą
neutralną. Ograniczenia obowiązywały najpewniej jedynie w ruchu pocztowym z
określonymi krajami, lub tylko przez pewien czas (Sakowska 1963, 99;
Koźmińska-Frejlak 2012, 399, 411, 415; „Gazeta Żydowska” 13 V 1942).
Szczegółowe
zalecenia drobiazgowo definiowały „właściwy” sposób adresowania przesyłek („[…]
zarządził kierownik Poczty Wschodnio-Niemieckiej, by przy wszystkich nazwach
miejscowości dopisywać również nazwę danego okręgu. Nie można więc w
przyszłości pisać jedynie: Kielce (pojmowane często, szczególnie przy piśmie
niewyraźnym mylnie za nazwę miasta Kiel), tylko Kielce Okręg radomski, oraz
dodać dla zupełnej pewności dopisek: »General Gouvernement«.” („Gazeta
Żydowska” 15 XI 1940): „Wszystkie przesyłki do zagranicy neutralnej muszą na
zewnętrznej stronie zawierać całkowity adres nadawcy (imię, nazwisko, stałe
miejsce zamieszkania i ulicę” („Gazeta Żydowska” 13 V 1942)), „odpowiedni”
format znaczków pocztowych (od 1 sierpnia 1941 r. mogły być używane jedynie „b.
polskie znaczki pocztowe z przedrukiem „Generalgouvernement” i godłem
niemieckim” oraz „tzw. seria budowlana (wartości od 6 gr. do 10 zł)” („Gazeta
Żydowska” 7 VII 1941); „Zarządzeniem Władz z Dzielnicy Żydowskiej w Warszawie
może być wysyłana wszelka korespondencja z ofrankowaniem znaczkami, jedynie
takimi, które posiadają wizerunek jakiegoś gmachu lub krajobrazu. Wszelkie inne
znaczki pocztowe z jaką bądź podobizną są do użytku korespondencji wysyłanej z
naszej Dzielnicy wzbronione.” („Gazeta Żydowska” 4 II 1942)).
Znaczenia
wielokrotnie zmienianych zasad określających dostęp żydowskich mieszkańców
Warszawy do korespondencji nie sposób sprowadzić jedynie do ich funkcji
represyjnej. Nie mniej ważki bowiem był wpływ tych regulacji na wszystkich
ówczesnych użytkowników usług pocztowych. Drobiazgowy charakter ustaleń
dekretowanych przez DPO od początku uświadamiał stopień ingerencji rządzących w
życie podbitego społeczeństwa. Sankcjonował nową hierarchię i sieć społecznych
zależności, ale też pozwalając doświadczyć ich w praktyce – uczył nowych ról i
przyporządkowań. Jak zaświadczali żydowscy kronikarze jeszcze przed zamknięciem
getta warszawskiego, nieżydowscy Polacy okazali się pilnymi i pojętnymi
uczniami. Ludwik Landau, pod koniec czerwca 1940 r., komentując procedurę
nadawania listów za granicę pisał: „[…] zaczęło się już różnicowanie narodowościowe,
odseparowywanie i załatwianie w dalszej kolejności Żydów. Nastroje
prześladowania Żydów znów się wzmogły […]” (Landau 1962, 555).
Mocą
prawa gruntowane normy, gdy odnosiły się do spraw dotąd oczywistych – objawiały
nie tylko wszechmoc władzy, ale też i całkowitą arbitralność jej posunięć. Nic
nie było już oczywiste skoro to, co dotychczas nie budziło wątpliwości, od
teraz wymagało umocowania prawnego. Pisał Landau: „Ostatnim wreszcie
obwieszczonym z triumfem dobrodziejstwem dla Warszawy jest zawieszenie i
wznowienie od 22. VII obsługi skrzynek
pocztowych, których ma być zresztą zaledwie 105; brak ich istotnie dawał
się bardzo odczuwać, ale mówi się o tym jako o niesłychanym wynalazku: będą
opróżniane dwa razy dziennie i w przeciwstawieniu do dawnych skrzynek polskich
będą miały podane godziny wyjmowania! Godziny te oczywiście zawsze były i na
naszych skrzynkach, a listy wyjmowano co dwie godziny.” (Landau 1962, 598).
Przepisy
niemieckie odnosiły się również bezpośrednio do formy i treści przesyłanych
wiadomości. Te wysyłane do krajów w stanie wojny z Niemcami miały być skreślone
pismem „wyraźnym”, „czytelnym” „w miarę możności maszynowym” („Gazeta Żydowska”
22 III 1942); nie ma wątpliwości, że podobne zasady obowiązywały również w
ruchu pocztowym z zagranicą neutralną i okupowaną przez III Rzeszę. Czytamy w
majowym wydaniu „Gazety Żydowskiej”: „Pocztówki i listy muszą być pisane
wyraźnie i czytelnie, możliwie pismem maszynowym, listy o treści handlowej
dopuszczalne są jedynie pismem maszynowym lub drukiem” („Gazeta Żydowska” 13 V
1942). W przypadku listów o treści nie-handlowej należało ograniczać się do 4
stron tekstu („Gazeta Żydowska” 13 V 1942). Zabroniono przekazywania informacji
o „o sytuacji wojskowej, gospodarczej lub politycznej, które narażają dobro
Rzeszy albo sprzymierzonych lub zaprzyjaźnionych z nią państw.” („Gazeta
Żydowska” 13 V 1942).
Język korespondencji
Zgodnie
z pierwszym rozporządzeniem wykonawczym z 31 X 1939 r. o administracji poczt i
telegrafów GG, podstawowymi językami korespondencji zarówno krajowej, jak i
zagranicznej miał być polski i niemiecki (Sakowska 1963, 99). Nie była to
jednak norma bezwzględna, jak informowała „Gazeta Żydowska” w lipcu 1941 roku –
w obrocie pocztowym z Rumunią „Napisy na przesyłkach pocztowych mogą być
uskutecznione jedynie w języku niemieckim, francuskim, włoskim lub rumuńskim”
(„Gazeta Żydowska” 25 VII 1941). Nie ma pewności, czy więźniowie gett
Generalnego Gubernatorstwa kontaktując się z innymi niż Rumunia krajami
(znajdującymi się pod niemiecką okupacją, bądź neutralnymi) również mogli
posługiwać się tymi językami. Prawdopodobne jest jednak, że nieco później
rozszerzono listę miejsc, do których wolno było pisać nie tylko po polsku i
niemiecku. Czytamy w tekście z maja 1942 r.: „Wszystkie przesyłki do zagranicy
neutralnej muszą na zewnętrznej stronie zawierać całkowity adres nadawcy (imię,
nazwisko, stałe miejsce zamieszkania i ulicę). Jeżeli wiadomość nie jest
zredagowana w języku niemieckim, to wybrany język należy zaznaczyć pod podaniem
nadawcy.” („Gazeta Żydowska” 13 V 1942). Wiadomo również, że formularze
Czerwonego Krzyża używane do kontaktów z bliskimi przebywającymi w: Afryce
Południowej, Australii, Egipcie, Francji (obszar nieokupowany), Iraku,
Kanadzie, Nowej Zelandii i Wielkiej Brytanii wraz z jej koloniami i krajami
mandatowymi (w krajach będących zatem w stanie wojny z Niemcami), mogły być
wypełnione po polsku, niemiecku, angielsku lub francusku („Gazeta Żydowska” 18
III 1941). Konsekwentnie natomiast, niemal od początku okupacji niemieckiej,
przez cały okres oficjalnego udziału ludności żydowskiej w ruchu pocztowym,
surowo zakazane zostało pisanie alfabetem hebrajskim – przesyłki w tym języku
miały być po prostu niszczone (Sakowska 1963, 99). Wzbroniono również
stosowania „języków sztucznych” jak esperanto oraz „języków tajnych” (Sakowska
1963, 99), pisma stenograficznego i alfabetu dla ociemniałych (Sakowska 1963,
99). Wymienione przez Sakowską ograniczenia wynikały z Zarządzenia Głównego
Dowództwa Wehrmachtu z 2 kwietnia 1940 r. i obowiązywały wszystkich
mieszkańców III Rzeszy; zostały one
przypomniane ludności gett Generalnego Gubernatorstwa w maju 1942 r. („Gazeta
Żydowska” 13 V 1942).
Cenzura
Stosowania
się do narzuconych przepisami ograniczeń w ruchu pocztowym pilnowała cenzura sprawowana zarówno przez
urzędników Judenratu, jak i hitlerowską służbę bezpieczeństwa
(Sicherheitsdienst) (Sakowska 1963, 100) („Wszystkie przesyłki podlegają
przepisom o ruchu korespondencyjnym z zagranicą i podlegają badaniu cenzury
listów zagranicznych. Przesyłki niedopuszczone będą zwracane nadawcy.” („Gazeta
Żydowska” 15 IV 1942)). Biuro cenzury miało swoją siedzibę przy ul. Grzybowskiej 27 (Engelking,
Leociak, 2013, 398). Z urzędem cenzury pocztowej w getcie współpracowała –
zdaniem Emanuela Ringelbluma – „Trzynastka”.
Mechanizm i tryb działania cenzury pocztowej wciąż jednak pozostaje mało
zbadany, nieco więcej na ten temat wiadomo w odniesieniu do getta łódzkiego
(Sakowska 1963, 100). Wiadomo, że i w tym wypadku odnośne regulacje podlegały
zmianom – początkowo wychodzące z getta wiadomości sprawdzano w dzielnicy
zamkniętej (choć prawdopodobnie także – wyrywkowo przynajmniej – i poza jego
granicami) stąd żądanie, by nadający je nie zaklejali kopert. Już w czerwcu
1941 r. dowiadujemy się, że „Urzędnik, przyjmujący przesyłki pocztowe [za
granicę – E.K.-F.], nie dokonuje ich cenzury.” („Gazeta Żydowska” 24 VI 1941).
Przepisy
dotyczące cenzury bywały zapewne wybiórczo stanowione i wdrażane na użytek komunikacji
z określonymi terenami, ale też różnych adresatów (np. określonych obozów –
pracy, koncentracyjnych, gett itp.). Pewne jest, że zaraz po zamknięciu getta
warszawskiego – a być może wcześniej – jeszcze w listopadzie 1940 r., listy
(choć karty pocztowe, jak można sądzić, również) z dzielnicy żydowskiej
kierowane poza terytorium Generalnego Gubernatorstwa, przechodziły przez punkt
kontroli korespondencji zagranicznej. W kolekcji Finkelsztejnów znajduje się
kilka egzemplarzy dołączanej do listów wychodzących z Warszawy, napisanej po
niemiecku i wydrukowanej na osobnej kartce informacji punktu; po raz pierwszy
wysłana została ona z listem datowanym na 18 listopada 1940 r. („Dla dobra
sprawy jest szczególnie pożądane, aby nie tylko na kopercie, ale i na każdej
osobnej kartce załączonej do listu napisane było nazwisko i adres nadawcy i
odbiorcy.” [Im Interesse
der Sache ist es dringend erwünschaft, dass Name und Adresse des
Briefempfängers und Absenders nicht nur auf den Umschlag, sondern auch auf eine
jede Briefeinlage gesetzt werden. Die Auslandsbriefprüfstelle] (Koźmińska-Frejlak 2012,
157-158)).
Od
początku 1940 r. nadawane przez ludność żydowską wiadomości wysyłane z Warszawy
regularnie znakowano – poza innymi pieczęciami – w przypadku listów do Nowego
Jorku – również stemplem warszawskiego Judenratu, nierzadko też napisem Geöffnet [otwarte] i Geprüft [sprawdzone] (Koźmińska-Frejlak
20012, 37; Koźmińska-Frejlak 2009, 15). Z zachowanych w kolekcji Gelbartów wiadomości wynika, że korespondencja do Rumunii,
do adresatów trafiała ostemplowana między innymi również napisami Cenzura Externa, Censurat (Koźmińska-Frejlak 2009, 15). Pierwszy z nich odbijano jeszcze na terenach okupowanej Polski,
zapewne w punkcie kontroli korespondencji zagranicznej, drugi – jak można
wnosić z brzmienia stempla – po drodze do Rumunii, lub już po dotarciu tam. Nie
sposób jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, czy, w jakim trybie i z jakimi
konsekwencjami sprawdzano treść wiadomości. Jeśli uznać – co jest prawdopodobne
– że ciągi cyfr (nie udało się niestety jednoznacznie wyjaśnić ich
pochodzenia), którymi poznaczona jest duża część wiadomości w kolekcji
Gelbartów i kolekcji Finkelsztejnów – czasem wpisane odręcznie, czasem przystemplowane,
stanowią ślad działalności cenzorskiej, to przyjąć należałoby, że
korespondencja żydowskich mieszkańców Warszawy faktycznie – właściwie niemal w
całości podlegała kontroli. Nie jest to jednak równoznaczne z ingerencją w
treść wychodzących wiadomości.
„Łączność
pocztowa była jedną z tych dziedzin, w których okupant, mimo okrutnego terroru,
nie nadążał z egzekwowaniem swych zakazów” – pisała Ruta Sakowska (ARG, t. 1,
XXV), nieco dalej zaznaczyła też, że wśród listów zgromadzonych w Archiwum Ringelbluma
tylko te wysyłane z obozów pracy noszą ślad cenzury (ARG, t. 1, XXVIII).
Sakowska tylko raz natrafiła na przypadek zablokowania przez cenzurę wysyłki
listu – rzecz dotyczyła wiadomości Adama
Czerniakowa skierowanej do instytucji charytatywnej w Paryżu (Sakowska
1963, 100).
Wiadomo,
że mimo wszelkich ograniczających zarządzeń, do adresatów docierały listy,
których autorzy posłużyli się kodem, nietrudnym – przy odrobinie cenzorskiego
wysiłku – co najmniej do zauważenia, często też i złamania. Sakowska pisała o
często „naiwnym kamuflażu”, którym posługiwali się autorzy zdający sprawę z
postępującej akcji mordowania kolejnych skupisk żydowskich (ARG, t. 1, XXVIII).
W zbiorach Archiwum Ringlebluma przetrwały karty pocztowe wysłane z mniejszych
miejscowości, napisane w języku jidysz choć w transkrypcji łacińskiej
(Koźmińska-Frejlak 2009, 15). Wiadomo także, że jeszcze przed zamknięciem
getta, z Warszawy wychodziły listy zawierające opisy trudów codziennego życia
żydowskich Polaków pod okupacją niemiecką, w tym także doświadczanych przez
nich prześladowań niemieckich. W Spuściźnie Chaima Finkelsztejna znajduje się
list Sońka Kukiełki (internowanego w 1939 r. w obozie żołnierzy polskich w
Ipolytarnóc na Węgrzech, krewnego zaprzyjaźnionej z Finkelsztejnami rodziny
Rochmanów) do Finkelsztejna. W lutym 1940 r. relacjonował on między innymi:
„Wiadomości, jakie ja od nich [Rochmanów z Warszawy – E.K.-F.] otrzymuję, są po
prostu straszne. Mróz dochodzi do [-]40 C. Wielkie opady śnieżne uniemożliwiają
dowóz węgla i środków żywności. I na dobitek ostatnio wyszło rozporządzenie o
przymusowej pracy dla Żydów od lat 16-50.”(AŻIH, 346/23/48, 86, 88).
Narastające
z upływem czasu poczucie grozy sytuacji, a wraz z nim świadomość ryzyka
związanego z nieprzestrzeganiem narzuconych zasad, skutecznie blokowały
piszących przed otwartym przedstawianiem realiów – autocenzura przejmowała
funkcje cenzury. Obawa przed cenzurą i zatrzymaniem listu, współkształtowała również
sposób, w jaki do Żydów w krajach okupowanych przez Niemców pisali
korespondenci z zagranicy – nie zawsze zaznajomieni z lokalnie obowiązującymi
ograniczeniami, lub znający je jedynie wyrywkowo. Mowa tu zarówno o
mieszkańcach innych terenów okupowanych, osobach osiedlonych na ziemiach
wcielonych do III Rzeszy, ale też ludziach przebywających w państwach
utrzymujących sojusz z Niemcami czy tych, niezaangażowanych w wojnę.
Bariery dostępu do usług pocztowych
Utrzymywanie
kontaktu ze światem zewnętrznym wiązało się z dużym wysiłkiem. Wymagało
zdobywania koniecznych informacji o aktualnych regulacjach, czasu, nakładów
finansowych i nierzadko też konkretnych umiejętności. W getcie warszawskim
znaczki i druki pocztowe można było nabywać w Składnicy Pocztowej, a – prawdopodobnie dopiero od maja 1941 r. – także w trzech sklepach na terenie żydowskiej
dzielnicy mieszkaniowej. „Dla wygody mieszkańców dzielnicy żyd. znaczki i druki
pocztowe, poza Składnicą Pocztową, nabywać można w sklepach: Waldman, Józefińska
30, Dorf. Lwowska 4 oraz Zimetbaum, Limanowskiego 4.” („Gazeta Żydowska” 27 V
1941). Korespondowanie było również kosztowne – wnosząc z zachowanych w
kolekcji Finkelsztejnów kopert, we wrześniu 1940 r. za znaczek na list lotniczy
z Warszawy do Nowego Jorku trzeba było zapłacić 1 zł 30 gr., wartość znaczków
na liście zwykłym lub zwykłym poleconym wahała się od 50 gr., 60 gr. do 1 zł 10
gr.; 30 gr. – kosztował znaczek na kartkę pocztową; dla porównania – we
wrześniu 1940 r. 250 g przydzielanego na kartki chleba żytniego kosztowało 50
gr., 300 g kartkowego cukru – 1,50 zł (Engelking, Leociak, 2013 [Aneks do rozdz.: Życie gospodarcze – s. nienumerowane]). W ciągu roku list lotniczy
z Warszawy do Nowego Jorku podrożał niemal trzykrotnie podczas gdy cena chleba
czy cukru – dwukrotnie (Koźmińska-Frejlak 2012, 381). Zarówno odbiór przesyłek,
jak i ich nadawanie wiązało się również z opłatami pobieranymi na rzecz poczty.
W lipcu 1941 r. „Gazeta Żydowska” zawiadamiała: „Dział Listowy Składnicy
Pocztowej dzielnicy żyd. zaprzestał z dniem 1 lipca br. uwidoczniania na
korespondencji wysokości opłat za doręczenia. Odbiorcy korespondencji winni
wpłacać listonoszom za doręczenie korespondencji według poniższej taryfy: 1.
listy (wzgl. karty) krajowe zwykłe 20 gr, 2. listy (wzgl. karty) zagraniczne
zwykłe 30 gr, 3. polecone 30 gr, 4. Express 50 gr, 4. paczki (wzory bez
wartości) krajowe 20 gr, 6. paczki (wzory bez wartości) zagraniczne 30 gr […]”
(„Gazeta Żydowska” 16 VII 1941).
Dodatkową
trudność w korespondencji stanowił narzucony prawem język wiadomości.
Niezależnie od tego, że, jak szacowano, około 25% żydowskich mieszkańców Polski
przed 1939 r. posługiwało się w codziennej praktyce językiem polskim (Koźmińska-Frejlak 2012, 381), wbrew opisywanej
przez socjologów, postępującej wśród Polskich Żydów w okresie międzywojennym
asymilacji językowej (Tartakower 1938, 140-141), wymóg okupanta, by prowadzić
korespondencję po polsku (względnie niemiecku) – a zatem dla wielu – nie-swoimi
słowami – bez wątpienia ograniczał ekspresję. Niekiedy całkowicie ją
uniemożliwiał, zmuszając do szukania pomocy u pośredników – rodziny,
przyjaciół, znajomych, sąsiadów. Zinstytucjonalizowanego wsparcia przy pisaniu
listów udzielała najpewniej Centralna Komisja Uchodźców (wyłoniona przez Wydział Ziomkostw podległy Sekcji Opieki nad Uchodźcami i Pogorzelcami
Żydowskiej Samopomocy Społecznej Komisja Koordynacyjna) („Zwraca się uwagę
przesiedleńców, że pragnący pisać i wysyłać listy do krewnych w krajach
neutralnych (Ameryka, Z.S.R.R.) mogą to uczynić za pośrednictwem specjalnego
urzędu dla tych spraw przy C.K.U. […]. przedstawiciel wspomnianego urzędu przy
Ż.T.O.S. (Jeas-Hias), który ułatwia
wysyłkę tych listów. Opłata za wysyłkę listu zagranicę wynosi 1.50. Treść listu
jest nieograniczona. Listy przesyła się pocztą lotniczą.” („Gazeta Żydowska” 15
IV 1941). Czasem korespondencję w imieniu rodziny prowadziły wybrane z jej
grona osoby, które w miarę swobodnie posługiwały się językiem polskim w piśmie.
Paczki
Do Warszawy, a później getta
warszawskiego można było przysyłać paczki z krajów neutralnych i tych, które
nie znajdowały się w stanie wojny z Niemcami (za takie uznawano również kraje
okupacji hitlerowskiej). Paczki, z reguły zawierające żywność, wysyłały osoby
prywatne, instytucje dobroczynne i wyspecjalizowane w tym firmy (Engelking,
Leociak 2013, 404; Sakowska 1993, 47). W 1941 i pierwszej
połowie 1942 roku, do getta przychodziła wielka liczba tzw. „paczek listowych”
– o wadze do 2 kg. Do czerwca 1941 r. największą część paczek zagranicznych
przysyłanych do getta – aż 84% w okresie od grudnia 1940 r. do marca 1941 r. –
stanowiły paczki wysyłane ze Związku Radzieckiego. Do getta nadchodziły również
paczki m.in. ze Szwecji, Holandii, Rumunii i Szwajcarii. Bardzo wiele paczek z
krajów zachodnich przychodziło za pośrednictwem firm portugalskich (Sakowska
1963, 102). Ograniczeniom podlegała natomiast wysyłka paczek z getta. W lutym
1941 r. na polecenie gubernatora dystryktu warszawskiego, Ludwika Fischera
całkowicie jej zakazano za wyjątkiem paczek do obozów pracy. Ich spedycją
zajmowało się specjalnie w tym celu utworzone Biuro Przesyłek Obozowych przy ul. Mariańskiej, od lipca 1941 r. –
przy ul. Leszno 84 (Sakowska 1963, 100-101).
Podsumowanie
14
sierpnia 1942 r. – w samym środku akcji eksterminacyjnej, w „Gazecie
Żydowskiej” ukazał się tekst zatytułowany „Praca naszych pocztowców” („Gazeta
Żydowska”, 14 VIII 1942). Jego autorka, F. Zyglerówna, opisywała zasługi
pracowników Składnicy Pocztowej w getcie warszawskim, którzy z ogromną
dbałością zabiegają, by „list czy paczka nadeszła do Dzielnicy, bezwzględnie
dotarła do adresata.” („Gazeta Żydowska”, 14 VIII 1942) „Kontakt ze światem
dawał zawsze poczucie nieistotności przestrzeni, która została przecież
całkowicie podporządkowana woli człowieka. Tym bardziej dziś paczka lub list
tworzą silny i trwały węzeł przyjaźni i serdeczności wzajemnej.” – pisała
Zyglerówna w przedostatnim, podsumowującym akapicie swojego tekstu. („Gazeta
Żydowska”, 14 VIII 1942)
Z
wyjątkiem tygodniowej blokady pocztowej, poczta działała do końca istnienia
getta. Najprawdopodobniej jednak, jak
wynika ze sprawozdań warszawskiego Judenratu, od rozpoczęcia
wywózek, w lipcu 1942 r. listy jej mieszkańców nie wychodziły poza granice dzielnicy
zamkniętej. Ewentualnie
– „dla dezorientacji wysyłano pojedyncze listy” (Sakowska 1963, 107) W
październiku 1942 r. – uwięzieni w getcie warszawskim ludzie przekazywali – dziennie
– około 100-150 listów (mowa o wiadomościach krajowych) i kilkanaście kart
pocztowych adresowanych za granicę (ARG, t. 33, 117). Co się stało z
zatrzymanymi wiadomościami nie wiadomo, przypuszczalnie nie przetrwały wojny.
Podobny schemat działania powtarzał się w przypadku kolejnych likwidowanych
skupisk żydowskich. Wywózka ich mieszkańców do obozów zagłady, kładła kres
oficjalnemu bytowaniu osób uznanych za Żydów w jakkolwiek pojmowanej
przestrzeni publicznej danego regionu. Od tej pory, prawo niemieckie
sankcjonując nie-istnienie Żydów na tym obszarze nie przewidywało już
możliwości prowadzenia przez nich korespondencji.
Sądząc
na podstawie wyrywkowych tylko danych dotyczących ruchu pocztowego (wiadomo, że
w getcie warszawskim, pomiędzy 31 stycznia a 20 lutego 1941 r. przyjęto od
nadawców 7050 listów i pakiecików poleconych oraz 22.007 kartek zagranicznych
(Kazimierski 2012, 624), z kolei w okresie 21-27 lutego 1941 r. przyjęto od
nadawców 2115 listów i pakiecików i 8553 kartki zagraniczne (Kazimierski 2012,
637), z zachowanych statystyk Rady Żydowskiej dotyczących ruchu pocztowego w
pierwszym kwartale 1941 r. wynika, że w tym okresie – w sumie – przyjęto 18 755
listów i pakiecików poleconych oraz 72 899 kartek zagranicznych (https://polona2.pl/item/korespondencja-wewnetrzna-nr-15,OTgwNjA3OTk/22/#item)
pomiędzy 1 a 15 maja 1941 r. z getta
wyszło 29 040 kart zagranicznych („Gazeta Żydowska” 30 V 1941), w pierwszych
dwóch tygodniach sierpnia 1941 r. „przyjęto: 2 491 listów i kartek poleconych,
7 296 kartek zagranicznych” („Gazeta Żydowska” 15 VIII 1941), w styczniu 1942
wysłano z Dzielnicy Żydowskiej – 160 215 zwykłych listów i kartek, 2968 listów
poleconych, 12 684 kartek zagranicznych („Gazeta Żydowska” 18 II 1942), w maju
1941 r. z getta krakowskiego wyszło 300 listów pocztowych i 2423 listy
zagraniczne („Gazeta Żydowska” 14 VII 1941)) liczbę wiadomości, które – w sumie
– przez cały okres 1939-1942/43 – zostały wysłane z rozproszonych po
okupowanych przez Niemców, mniej lub bardziej zamkniętych skupisk ludności
żydowskiej szacować można na kilka milionów. Trudno ocenić, ile z nich
przetrwało wojnę. Niewątpliwie większą szansę, by się zachować miały listy przesłane
zagranicę. Nawet jeśli przyjąć, że stanowiły one tylko pewną część wszystkich
wysłanych wiadomości i że – do dziś – z różnych względów ocalała jedynie
czwarta ich część, to wciąż mowa o dziesiątkach, a może nawet setkach tysięcy
ocalałych listów i kart pocztowych.
