Bank Dzielnicy Żydowskiej

Struktura organizacji

Biuro Rozrachunku Bankowego – struktura z maja 1941 r. (adres Leszno 24):

1. Sekretariat
2. Dział Przyjmowania Dokumentów do Zainkasowania w Bankach 
3. Dział Wypłat
4. Dział Inkasa na Rzecz Banków
5. Księgowość 
6. Kasa (Polona, 566.216, Korespondencja wewnętrzna, nr 18, 4)

Początki działalności

Od początku grudnia 1940 r. rozpoczęto prace nad organizacją biura mającego obsługiwać rozliczenia pomiędzy gettem warszawskim a światem poza murami. W organizacji tej instytucji brały udział najważniejsze instytucje finansowe Warszawie (Loose 2014, 52–53). W wyniku ich umowy z Bankiem Emisyjnym, w styczniu 1941 r., zostało powołane do życia Biuro Rozrachunku Bankowego (pełna nazwa: „Biuro Rozrachunku Banków Warszawskich z Radą Żydowską”). Mieściło się ono w lokalu przy ul. Nowolipki 10, przed wojną stanowiącym oddział Powszechnej Kasy Oszczędności (PKO). Biuro to miało za zadanie „załatwianie całokształtu spraw związanych z odbiorem należności, przypadających ludności żydowskiej od instytucyj finansowych warszawskich, tj. banków, PKO, KKO [Komunalna Kasa Oszczędności – M.G.]. Poza tym Biuro Rozrachunku Bankowego dzielnicy żydowskiej ma się zajmować inkasem kwot, należnych tym instytucjom od ludności żydowskiej” (GŻ nr 102/1941, 2). To inkaso miało wynosić 2 promile od wpłacanych środków, a minimalnie 1 zł od transakcji – i z tego tytułu do Referatu Inkasowego Wydziału Finansowo-Budżetowego Rady Żydowskiej wpływały kwoty wynoszące od kilku do kilkunastu tysięcy zł miesięcznie (Loose 2014, 56; APW, PRŻ, 483/29, k. 28, 483/30, k. 12). 

Poszerzenie działalności

Od lata 1941 r. rola Biura uległa znacznemu poszerzeniu, gdyż na podstawie zarządzenia Transferstelle stało się ono pośrednikiem we wszystkich transakcjach zawieranych przez Radę Żydowską i jej agendy z instytucjami poza gettem. Tym samym przez tę instytucję przechodziły środki, którymi Rada Żydowska, Zakład Zaopatrywania, czy spółki takie jak „Wytwórczość Żydowska” opłacały swoje zobowiązania wobec kontrahentów poza murami, a także należności od nich otrzymywane. Transakcje te były rozliczane na odbywających się trzy razy w tygodniu posiedzeniach rozrachunkowych z przedstawicielami Banku Emisyjnego. Już w tym okresie Biuro bywało nazywane Bankiem Rozrachunkowym – choć, pod względem formalnym, nim nie było (GŻ nr 102/1941, 2). 

W grudniu 1941 r. Sąd Okręgowy w Warszawie zarejestrował spółdzielnię pod nazwą: „Bank Spółdzielczy Dzielnicy Żydowskiej w Warszawie z ograniczoną odpowiedzialnością”. Na jej czele stała piętnastoosobowa rada, kierowana przez radcę Edwarda Kobrynera, którego zastępcą był radca (i kierownik Zakładu Zaopatrywania) Abraham Gepner. W zarządzie banku znaleźli się panowie: Stanisław Goldberg, Roman Lichtenbaum i Mieczysław Sztejn, dotąd kierujący Biurem Rozrachunku Bankowego (GŻ nr 6/1942, 3). Ta nowa instytucja miała przejąć zadania Biura Rozrachunku Bankowego, a ponadto zajmować się typową bankowością detaliczną. Bank Spółdzielczy oferował prowadzenie kont, udzielanie kredytów, przyjmowanie wpłat na rzecz osób trzecich, inkaso weksli i dokumentów, a także reprezentowanie klientów w sprawach bankowych (GŻ nr 12/1942, 4). W maju 1942 r. Bank Spółdzielczy, w reklamie skierowanej do przedsiębiorców w getcie, reklamował krótkoterminowe kredyty na cele produkcyjne (GŻ nr 55/1942, 4), a w zbiorach Podziemnego Archiwum Getta zachował się wniosek z jednego z warsztatów szczotkarskich o pożyczkę w kwocie 5000 zł, która pozwoliłaby kupić taniej większą partię surowca (AR, t. 27, 903). 

Opinie o banku

Anonimowy autor opracowania o gospodarce getta zauważał, że Biuro Rozrachunku Bankowego i późniejszy Bank Spółdzielczy nie cieszyły się zaufaniem ani ze strony żydowskich przedsiębiorców, ani ich kontrahentów poza murami. Przez to prywatni przedsiębiorcy nie korzystali z jego usług lub też rozliczali za jego pośrednictwem jedynie część transakcji, pozostałe rozliczając za gotówkę. Prawdopodobnie obawy żydowskich klientów miały źródło w ich wcześniejszych doświadczeniach, gdyż władze okupacyjne wprowadziły od pierwszych miesięcy wojny ograniczenia w dostępie do środków złożonych na kontach bankowych i książeczkach oszczędnościowych. Autor wskazywał jednocześnie że, do rozpoczęcia deportacji latem 1942 r., rozliczenia bankowe były prowadzone z należytą skrupulatnością, przez co zdawało się, że „sprawy obliczone są na dalszą metę i wróżą cechy trwałości” (AŻIH, 302/240, k. 14). 

Mimo pewnej nieufności coraz większa część obrotu pieniężnego z gettem przechodziła przez Biuro Rozrachunku Bankowego – podczas gdy w sierpniu i wrześniu 1941 r. wpłaty na rzecz getta mieściły się w przedziale 1,5–2 mln zł miesięcznie, tak w kwietniu 1942 r. przekroczyły one 5 mln, w maju – 6 mln, a w rekordowym lipcu 1942 r. – 10 mln zł, co w dużej mierze pokrywa się z obserwowanym w tym okresie wzrostem obrotów zgłaszanym przez Transferstelle. Również wpłaty Rady Żydowskiej (i podległych pod nią instytucji) stopniowo wzrastały – tam jednak wzrost był wolniejszy, gdyż na przestrzeni od września 1941 r. do lipca 1942 r. wzrosły one z 3 mln zł do 6,4 mln zł (Loose 2014, 56). 

W trakcie akcji likwidacyjnej i później

Wraz z rozpoczęciem deportacji z Warszawy Bank Spółdzielczy został podporządkowany bezpośrednio Przewodniczącemu Rady Żydowskiej (ARG, t. 33, 418; ARG, t. 12, 737). Równocześnie, wraz z likwidacją większości przedsiębiorstw, które korzystały z jego usług i śmiercią jego klientów indywidualnych, znaczenie banku błyskawicznie spadało – jego obroty w sierpniu stanowiły niespełna ⅓ tych z lipca. Bank formalnie istniał jeszcze do wiosny 1943 r., kiedy to zamknięto ostatnie konta (Loose 2014, 57–58).