SKIF (Socjalistiszer Kinder-Farband)

Historia organizacji

Pierwsza organizacja dziecięca – Klejner Bund (jid. Mały Związek) – jako nielegalna, powstała na początku XX w. prawie równocześnie z Partią-Matką – Bundem. Następna powstała w 1926 r. w odrodzonej Polsce. Początkowo istniała pod nazwą Socjalistiszer Kinder-Bund „SKIB” (jid. Socjalistyczny Związek Dziecięcy „SKIB”), później została przemianowana na Skif (Socjalistiszer Kinder-Farband; jid. Socjalistyczny Związek Dziecięcy) (Jacobs 2009, 29–47; Hertz 1946, 289–292, 438–444; Mlotek 1946, 25–29; Pat 1947, 115–117; Rusiniak-Karwat 2018, 830–850; Schweigmann-Greve 2011, 145–165). Członkowie organizacji pochodzili głównie z rodzin robotniczych, często też ich rodzice lub rodzeństwo należeli do organizacji bundowskich. Do Skifu przyjmowano dzieci w przedziale wiekowym od 10 do 14, a potem do 15 lat. Zdarzały się też przypadki, że już młodsze dzieci były przyjmowane do organizacji. Po ukończeniu 15–16 lat przechodziły one do młodzieżówki – Cukunftu. W ramach organizacji w każdej miejscowości,w której działał Skif, dzieci dzielone były na grupy liczące 20–30 osób, a te na „siódemki”. Ideologia Skifu, podobnie jak Bundu i Cukunftu, opierała się na trzech głównych filarach: chawerszaft (jid. braterstwo, koleżeństwo), dojkajt (jid. tutejszość) oraz jidyszkajt (jid. tożsamość żydowska przez kulturę i jęz. żydowski – jidysz). Organizatorzy Skifu czerpali wiele wzorców ze skautingu. Symbolem związku był czerwony sokół.

Po wybuchu II wojny światowej, gdy Bund postanowił kontynuować działalność w nowych, okupacyjnych warunkach, również organizacje mu podległe rozpoczęły pracę w konspiracji. Zgodnie z przedwojenną strukturą Skif pracował w „siódemkach”, a organem kierowniczym była Centrala Skifu, której członkami byli cukunftowcy: Izrael-Wolf (Welwl) Rozowski (przewodniczący), Rywka Rozensztajn (ps. Stasia; po wojnie: Rozensztajn-Starker) i Marek Edelman (Hertz 1946, 521; Kazdan 1944, 80; In di jorn 1948, 330). Centrala podlegała Centralnemu Komitetowi Bundu. W związku z tym, że Skif i Cukunft działali razem na rzecz dzieci w getcie warszawskim i ich praca się uzupełniała, powstał Zjednoczony Komitet Skifu i Cukunftu, w skład którego weszli: Henech Russ, Abramek Bortensztejn, Lejbl Szpichler, Abram Fajner, Miriam Szyfman-Fajner, Mosze Kaufman, Rywka Rozensztajn, Fejgele Peltel (ps. Władka, po wojnie jako Władka Meed), Rozowski, Jankl Gruszka, Szlama Paw i Edelman (Edelman 1947, nr 8(12), 17; Hertz 1946, 529).

W ramach swojej działalności Skif zajmował się dziećmi w wieku przedszkolnym i szkolnym – tak aby poczuły się bezpiecznie w nowych wojennych realiach oraz starał się zapewnić im pomoc finansową. Dlatego organizowano akcje samopomocy, w które włączano również dzieci. Uczono je wzajemnej pomocy, a także tego, jak pomagać swoim rodzinom. One też zdobywały środki finansowe na żywność, które były potrzebne w wielu jednostkach prowadzonych przez Skif w getcie. Hasło organizacji „chawerszaft” było przestrzegane przez skifistów także za murami getta.

Według zapisu w Dzienniku Cukunftu z 21.02.1941 r. „siódemek” było 14 ze 105 członkami, z których 80–90 przychodziło regularnie na spotkania. Jak podkreślano w grupach dziecięcych była prowadzona regularna praca i omawiane były następujące tematy: „1. Zagadnienia żydowskie 2. Historia żydowskiego ruchu robotniczego 3. Historia najnowsza 4. Rewolucja francuska. Ze wszystkimi siódemkami poruszono kwestię komuny paryskiej” (AAN, Cukunft, 229/2, Kronika Cukunftu).

Skifiści razem z opiekunami z Cukunftu prowadzili akcje dożywiania członków organizacji dziecięcej. Zimą 1940 r. udało im się zdobyć środki na prowadzenie kuchni od „Centosu”. Wówczas podczas zebrania prowadzonego przez „Centos” w imieniu dzieci z szeregów Skifu przemawiali Cywia Waks i Lejbl Rozensztajn. Dzięki pozyskanym finansom od tego momentu wydawano dzieciom 500 obiadów bezpłatnych i 2000 z ceną ulgową. W utworzonych przez Skif kuchniach dla dzieci kierownikami zostali nauczyciele i nauczycielki przedwojennych szkół świeckich CISzO (Centrale Jidisze Szul Organizacje; jid. Centralna Żydowska Organizacja Szkolna). Znajdowały się one w lokalach byłych szkół CISzO, pod adresami: Krochmalna 36 (lokal szkoły im. Chmurnera) – kierowała nią Manie Jeruchimzon; Karmelicka 29 (lokal szkoły im. Bronisława Grosera) – kierowała nią Jochewed Zusman; Miła 51 (lokal szkoły im. Bejnisza Michalewicza) kierowana przez Juliana Wielikowskiego oraz na Świętojerskiej 34 kierowana przez Miriam Klepfisz. W placówkach tych dzieci otrzymywały nie tylko posiłki, lecz także starano się zapełnić im czas, prowadząc dla nich zajęcia edukacyjne i kulturalne (In di jorn 1948, 335; Onfir-organen 1947, 14). Komitety domowe razem z cukunftowcami organizowali „kinder-winklen” (jid. kąciki dziecięce), gdzie dzieci mogły spędzić kilka godzin dziennie. Według informacji zapisanych w Dzienniku Cukunftu z 30.04.1941 r., prowadzono wówczas 27 „kącików dziecięcych”, w których cały program edukacyjno-kulturalny prowadzony był w jęz. żydowskim (jidysz). Odbywały się w nich lekcje jidysz, gry zespołowe i urządzano pogawędki. Jak już po II wojnie światowej napisał Edelman, poprzez taką działalność: „wnoszono jasny promień życia w mroki wojennej niedoli” (Edelman 1947, nr 5–6(9–10),9). W ich ramach zajmowano się ok. 1630 dziećmi, obsługiwanymi przez 30 przewodniczących kącików, którymi kierował Lejbl Rozensztajn. Wiemy, że „kącik” na Miłej 33 prowadzili skifiści Rywkele Kac i Icł Szpilberg (Edelman 1947, nr 5–6(9–10), 9). Poza tym prowadzono 3 kluby dziecięce dla 300 dzieci. Były to: „1-szy klub, dla byłych sk[ifistów] 70–80 dzieci. Jest czytelnia, bawialnia. Dzieci przychodzą spędzić czas wolny, rozmawiać, śpiewać. Na zamknięcie każdego wieczora klubowego zamykany. Wydawane są gazetki ścienne. 2-gi klub – rejon Miłej, dla dzieci z kącików w wieku 12–14 lat, przychodzi 60–70 dzieci. 3-ci klub – rejon Krochmalnej, 100 dzieci, w obu ostatnich klubach program jak w tym pierwszym. Rozmowy są dopasowane do odwiedzających. Trzy kluby wydały pięć gazetek ściennych” (AAN, Cukunft, 229/2, Kronika Cukunftu; tłum. z jidysz Magdalena Kozłowska). 

Dla dzieci w wieku 12–15 lat prowadzone były „koła oświatowe”. Pod przykrywką akcji niesienia pomocy i spotkań kulturalnych starsi koledzy – instruktorzy z Cukunftu – organizowali tajne komplety nauczania oraz seminaria na tematy dotyczące wydarzeń z historii ruchów socjalistycznych na świecie. Starano się także dostosować najmłodszych do realiów życia w getcie poprzez naukę fachu, tak aby byli przydatni do pracy w szopach. Istniała też „Helferrat” (jid. rada instruktorów) dla cukunftowców zajmujących się działalnością wśród dzieci, którą przeszedł m.in. Edelman (Edelman 1947, nr 8(12), 17; Hertz 1946, 529). Natomiast praca z najmłodszymi dziećmi w wieku 2–5 lat, aby nie szwendały się bez opieki po ulicach, odbywała się w zorganizowanych przez Skif „kinder-gertendlech” (jid. ogródki dziecięce). Dzieci w nich były dożywiane, a także dbano o odzież dla nich. Prowadzono w nich lekcje, a także „oswajano” je z wojenną rzeczywistością. Pierwszy z nich – przy ul. Gęsiej 53 – zorganizowała skifistka Fajgele Goldsztajn, która miała wówczas 15 lat. W sumie powstało 20 „ogródków”, którymi kierowało 15 skifistów (Edelman 1947, nr 5–6(9–10), 9).

W ramach działalności Skifu powstało także koło dramatyczne, którym kierowała Pola Lipszyc. Organizowano w nim dwa razy w tygodniu przedstawienia dla dzieci i grane przez dzieci. Pierwsze przedstawienie teatralne Lalki (autorstwa Szlojme Gilinskiego) zostało wystawione w lokalu przedwojennej szkoły im. Chmurnera przy ul. Krochmalnej 36. „Po raz pierwszy od tylu miesięcy można było usłyszeć śmiech dziecka żydowskiego, udało się na kilka godzin setki dzieci oderwać od strasznej nędznej rzeczywistości, zwrócić im dziecięcą radość” (Edelman 1947, nr 5–6(9–10), 9). Miały one również dawać dzieciom nadzieję na lepszą przyszłość i podtrzymywać je na duchu. Według informacji z kwietnia 1941 r. „Trupa dziecięca liczy 34 dzieci, prowadzi systematyczną pracę. Do dziś przygotowała 45 przedstawień: 18 razy zagrano »Spichlerz«, 26 razy »Lalki«, 1 raz »Spichlerz« i »Lalki« razem [tytuły sztuk w oryg. w jidysz: Lalkes oraz Der szpajchler]. Oprócz przedstawień przygotowano jeszcze 20 miniatur. Razem przedstawienia zgromadziły 6000” (AAN, Cukunft, 229/2, Kronika Cukunftu). Ostatnie z przedstawień – osiemdziesiąte – wystawiono 1 maja 1941 r. z okazji Święta Pracy. Obejrzało je wówczas według Edelmana 2000 dzieci, a grało w nim 40 dzieci. W związku z tym, że podczas uroczystości do lokalu wkroczyli Niemcy i cudem uniknięto aresztowań, postanowiono wówczas zaniechać wystawiania przedstawień i przejścia do jeszcze większej konspiracji. Według Edelmana i Jacoba Sholema Hertza w 1941 r. w sumie przedstawienia obejrzało 12.000 dzieci, a sztuki Lalki i Spichlerz wystawiono 80 razy (Edelman 2015, 25; Hertz 1946, 529). Większość „ogródków” i kuchni została zlikwidowana jesienią 1941 r. z powodu braku finansów na ich prowadzenie. Po tym czasie dalej istniał „kącik dziecięcy” prowadzony przez Frankę Kormanównę. Organizowała ona darmową pomoc lekarską dla dzieci, a także zdobywała pożywienie dla nich. Z racji swojej determinacji w opiece nad dzieckiem w getcie była nazywana „królową dzieci z ul. Krochmalnej”. Także Wielikowski i Zusman kontynuowali swoją działalność na rzecz dzieci.

Skifiści byli obecni także w działalności „Centosu”. Według Edelmana prowadzili większość ze zorganizowanych przez niego kącików dziecięcych. Dzieci, spędzając w nich pół dnia, obok zabawy mogły również kontynuować edukację (Edelman 1947, nr 5–6(9–10), 9). Dzieci również starały się prowadzić w „siódemkach” pracę polityczną – rozmawiać na aktualne wówczas tematy i omawiać sytuację na frontach wojennych. Jednym z problemów, który dostrzegały i poruszały podczas spotkań, był ciężki los ich matek w getcie, w tym przede wszystkim tych, których mężowie byli nieobecni. Skifiści zastanawiali się, w jaki sposób mogą im pomóc i odciążyć przy zdobywaniu środków niezbędnych do życia. W związku z obchodami Święta Pracy w 1941 r. zorganizowane zostały spotkania wszystkich „siódemek” dziecięcych. W tym samym roku w grudniu obchodzono w getcie warszawskim 15-lecie istnienia Skifu.

Przykładem aktywności organizacji dziecięcej jest działalność „siódemki” kierowanej przez urodzonego w 1930 r. Niko Perensona. Miejscem spotkań było mieszkanie Perensonów na ul. Leszno 24/44. Do grupy tej należeli m.in.: Nelly Blit (po wojnie Dunkel), Ester (Kasie) Blumental, Beniek Gutgold i Ruwele Rozenbojm. Grupa ta także obchodziła święta z kalendarza socjalisty, dlatego 1 maja zorganizowali spotkanie z okazji Święta Pracy, na którym mowę polityczną wygłosił Ruwele (R.K. 1968, 369–370). Spośród wymienionych osób wojnę przeżyła tylko Nelly Blit.

Skifiści byli też odpowiedzialni za kolportaż nielegalnej prasy wydawanej przez Cukunft i Bund w getcie. Brali także udział w akcjach wymierzonych w niemieckiego okupanta oraz w żydowskich policjantów. Podczas akcji styczniowej w 1943 r. podpalili fabrykę mebli. Wówczas – 18 stycznia – z grona skifistów ginęli Boruch Pelc i Icchak Goldsztajn. Wielu spośród skifistów, w tym tych w wieku 8–9 lat, aby pomóc rodzinom w zdobyciu środków do życia, narażając własne życie, zajmowało się szmuglem i handlem z „aryjską” stroną. Skifiści brali także udział w przygotowaniach do zbrojnego zrywu przeciwko niemieckiemu okupantowi, w tym zajmowali się szmuglowaniem broni do getta, a także byli bojowcami Żydowskiej Organizacji Bojowej. Podczas powstania w getcie w kwietniu 1943 r. również ci najmłodsi stanęli do walki. Wielu z nich było łącznikami pomiędzy grupami bojowymi oraz stało na wartach. Wśród bojowców getta warszawskiego i ofiar powstania znaleźli się m.in. kierujący Skifem – Rozowski, 13-letni Lusiek Błones (najmłodszy członek ŻOB w getcie), Melech Perelsztajn i inni bezimienni skifiści (Edelman 1947, nr 5–6(9–10), 9–10; Edelman 2015, passim).