Izrael Wolf (Welwl) Rozowski

Życiorys przedwojenny

Izrael Wolf urodził się w 1915 r. w Warszawie w rodzinie bundowskiej. Jego ojcem był bundowiec Pejsach Rozowski, a matką Grunia-Gitla Rozowska z domu Perelman. Miał młodszego o ok. 5 lat brata Lejba (Lejbele). Dzięki ojcu Wolf najpierw wstąpił do „Małego Bundu”, a w 1926 r. do nowo powstałej organizacji dziecięcej – Skif. Przez długie lata działał w Warszawskim Komitecie organizacji, a od 1935 r. wchodził w skład Centralnego Komitetu Skifu oraz należał do Cukunftu (AUW, RP 47867, passim; Hertz 1946, 565). Bardzo szybko stał się jednym z głównych działaczy organizacji dziecięcej. Był jednym z instruktorów i organizatorów obozów letnich dla dzieci i młodzieży. Zajmował się też wydawaniem prasy. Według Chaima Szlojme Kazdana – Wolf był urodzonym przywódcą i edukatorem (Kazdan 1944, 102; Hart 1944, 184).

Mieszkał z rodziną na ul. Dzielnej 36/5 w Warszawie. W latach 1923–1929 uczęszczał do szkoły państwowej, po której jako stypendysta rozpoczął naukę w Gimnazjum Męskim Towarzystwa „Ascola” w Warszawie, które ukończył w czerwcu 1934 r. Następnie jesienią 1934 r. rozpoczął studia na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym na kierunku biologia na Uniwersytecie Warszawskim, których nie ukończył. W czerwcu 1936 r. został zawieszony w prawach studenckich (AUW, RP 47867, passim).

W trakcie wojny

Po wybuchu II wojny światowej Welwl w dniu 7 września 1939 r. razem z innymi opuścił Warszawę, dokąd powrócił z powodu trudności w podróży. Po powrocie był jednym z organizatorów podziemnej działalności Skifu i przewodniczącym Centralnego Komitetu Skifu. Wchodził również w skład Zjednoczonego Komitetu Skifu i Cukunftu, Tajnego Warszawskiego Komitetu Cukunftu, a także był członkiem Młodzieżowego Komitetu Warszawskiej Organizacji Bundu. Wokół niego zbierał się cały przedwojenny aktyw Skifu, a w jego mieszkaniu miały miejsce spotkania skifistów, a także zebrania podziemnego CK Cukunftu i CK Bundu. Razem z Markiem Edelmanem Welwl byli jednymi z najaktywniejszych członków młodzieżówki i partii w getcie. Przez cały czas starał się nieść pomoc innym współtowarzyszom w getcie (Celemenski 2000, 92–93; Hertz 1946, 521, 529, 565; In di jorn 1948, 330–331).

Welwl Rozowski w ramach konspiracyjnej aktywności zajmował się razem z innymi, w tym z Edelmanem, drukowaniem nielegalnej prasy na powielaczu: w piwnicy na ul. Nowolipie 7, w kuchni partyjnej prowadzonej przez Basię Buks na ul. Długiej 26, a następnie na ul. Pawiej 67 (Edelman 2015, 26; Goldstein 1961, 89; In di jorn 1948, 332–333; Onfir-organen 1947, 14; Hertz 1944, 62; Historiszer Zamlbuch 1948, 32).

Podczas wojny nadal mieszkał w domu rodzinnym na ul. Dzielnej. Na ten adres miał wystawiony Ausweis oraz w czerwcu i październiku 1941 roku otrzymywał paczkę żywieniową od bundowców z zagranicy (AŻIH, AJDC, sygn. 210/83, k. 30, 60 oraz sygn. 210/84, k. 18; AYIVO, M_9/155; JLC Box 45, file 7]).

Rozowski za swoją działalność konspiracyjną dwukrotnie był aresztowany przez Niemców. I za każdym razem został wykupiony z rąk gestapo za dużą sumę pieniędzy. Za drugim razem zrobiła to Żydowska Organizacja Bojowa (Hart 1944, 184).

Od sierpnia 1942 r. Rozowski pracował w szopie Roericha na ul. Nowolipie 80, gdzie szyto mundury wojskowe. Podczas Wielkiej Akcji wysiedleńczej 11 sierpnia 1942 r. został zabrany z szopu. Na Umschlagplatzu trzymał się razem z innymi działaczami z bundowskich organizacji w tym z Mosze Kaufmanem, Chajką Bełchatowską, Gutą Błones i jeszcze dwoma dziewczętami. Dlatego też zostali zabrani do jednego wagonu (Doires bundistn 1956, 376; Peltel Miedzyrzecki 1948, 72), a następnie udało im się razem uciec z transportu wiozącego Żydów z Warszawy do obozu zagłady Treblinka II. Po powrocie do getta dalej pracowali w szopie (Edelman 2015, 46; Neustadt 1948, 370 – według Marka Edelmana i Melecha Neustadta miało to miejsce w listopadzie 1942 r.). Od tego momentu Rozowski był zwolennikiem powstania, aby nie dać się wywieźć dobrowolnie na śmierć, stąd wszedł do powstałej ŻOB i od samego początku stał się jednym z najaktywniejszych bojowców. 

Powstanie w getcie

Podczas przygotowań do powstania w getcie Welwl dowodził „piątką” Bundu na terenie szopu Roericha, gdzie szyli mundury niemieckie, które wykorzystali potem też podczas powstania (Edelman 2015, 45). Grupa dowodzona przez niego w powstaniu walczyła na terenie szopów Toebbensa-Schultza, w rejonie ulic: Nowolipie 56 i Smocza 8–10. W jego grupie byli: Bełchatowska Chajka, Dawidowicz Tobcia, Einstein Cypora, Fryszdorf Gabryś, Igła Zygmunt (Zalman), Juszkiewicz Efraim i Samuel, Kryształ (Friszdorf) Chana, Szpigiel Boruch, bracia Szwarc Meir i Szlama (Grupińska 2003, 182; Doires bundistn 1956, 377; Celemenski 2000, 165). Utrzymali się na pozycji 10 dni – do 29 kwietnia – kiedy Niemcy podpalili tam domy. Rozowski swoją grupę wyprowadził z płonącego terenu i na Nowolipiu z granicą Leszna, połączyli się z grupą Eliezera Gelera. Welwl na początku maja wyszedł kanałami na aryjską stronę miasta.

Po wyjściu z getta początkowo razem z innymi bojowcami z jego grupy znalazł się w lasku w okolicach Łomianek. Stamtąd powrócił do Warszawy i ukrywał się w wielu miejscach (w tym nawet na katolickim cmentarzu); a także razem z Markiem Edelmanem na ul. Śmiałej. W drodze na Żoliborz został złapany przez niemiecką straż (według Goldsteina został złapany przez niemieckiego pracownika kolejowego i zastrzelony; patrz: Goldstein 1961, 193) i zabrany na gestapo (Hertz 1946, 548, 550–551, 565–566). Według Leona Feinera zginął w wyniku szantażu (Ten jest z ojczyzny mojej 2013, 748–749). Według Emanuela Pata Welwl wysłał przez znajomego strażnika z więzienia wiadomość z prośbą o pomoc (Doires bundistn 1956, 378). Nie udało się go uratować i zginął.

Podczas wojny był blisko związany z Rywką „Stasią” Rozensztajn. Według Melecha Neustadta była ona jego żoną (Neustadt 1948, 653). Również Alina Margolis pamiętała, że o Marku Edelmanie w getcie mówiło się: „mąż żony Włodka [Rozowskiego]” (Bereś, Burnetko 2008, 178). W 1945 r. „za bohaterską walkę z hitlerowskim najeźdźcą” od Dowództwa Naczelnego Wojska Polskiego otrzymał pośmiertnie Krzyż Walecznych (Powstanie w ghetcie warszawskim 1945, 13; Hertz 1946, 566).