Maurycy Orzech

Życiorys – przed 1939 r.

Maurycy Orzech pochodził z jednej z najbogatszych rodzin chasydzkich w Warszawie. Był synem Arona (Józefa) i Łaji Orzechów. W 1907 r., będąc jeszcze uczniem gimnazjum, wstąpił do Bundu i stał się jednym z najaktywniejszych działaczy partii. Już wtedy wspierał finansowo bundowców. Studiował w Warszawie, a także w Genewie, gdzie również był aktywny w kręgach bundowskich. Do Warszawy powrócił w 1916 r. podczas I wojny światowej. Współpracował wówczas z bundowskim „Lebns-Fragn”, później został redaktorem w tym czasopiśmie. Część artykułów podpisywał tam pierwszą literą nazwiska: „O”. Brał także czynny udział w zebraniach proletariatu żydowskiego, podczas których przemawiał do mas. Był jednym z delegatów wysłanych w grudniu 1917 r. na pierwszą nielegalną konferencję Bundu w Lublinie.

W dwudziestoleciu międzywojennym Orzech należał do grona głównych działaczy i dziennikarzy Bundu. Należał do kierownictwa organizacji sportowej Morgnsztern (jid. Jutrznia) w Warszawie (Hertz 1946, 448). Brał udział w konferencjach i zjazdach partii, był członkiem Rady Partyjnej, a od 1926 r. przewodniczącym Socjalistycznego Związku Rękodzielników, który działał pod auspicjami Bundu. Również dużo pisał do prasy bundowskiej (m.in. do „Fołkscajtung”) na tematy ekonomiczne i gospodarcze; sprawy ekonomiczne poruszał także poruszał w swoich przemówieniach jako radny podczas posiedzeń Rady Miasta Warszawy (po raz pierwszy do rady został wybrany w 1919 r.) (Assuntino, Goldkorn 2006, 155). Nie pobierał honorariów za artykuły pisane do prasy bundowskiej, natomiast wielokrotnie wykorzystywał własne fundusze, aby wspomóc działalność Bundu. Od września 1936 r. zasiadał w Zarządzie Gminie Żydowskiej w Warszawie. Był też współpracownikiem nowojorskiego „Forwerts”. Był jednym z założycieli i współpracowników redakcji gazety wieczornej „Dziennik Ludowy”. Szlojme Mendelson – jeden z bliskich współpracowników Orzecha – tak go wspominał po wojnie: „Orzech był wykształconym człowiekiem, człowiekiem z dużą wiedzą socjal-ekonomiczną, ale politycznie był niespokojnym człowiekiem, który marzył o odważnych czynach, który zawsze był gotowy stawiać opór. Odwaga i lojalność – to były charakterystyczne cechy Orzecha” (Mendelson 1949, 374, tłum. z jidysz – M. R.-K.).

W trakcie wojny

Po wybuchu II wojny światowej Orzech wyjechał do Kowna, skąd razem z innymi chciał wydostać się drogą morską do Szwecji. Dzięki pomocy ambasady angielskiej na Litwie wsiadł na neutralny statek płynący do Szwecji. Statek został zatrzymany i zawrócony przez niemiecki okręt patrolowy, a polskich pasażerów będących na nim zesłano do Stalagu 2E (AŻIH, AJDC, sygn. 210/101, k. 3 – pismo z 14 stycznia 1940). Następnie przetransportowano go do Warszawy (Zagórski 2014, 57). Według Melecha Neustadta powrócił 1 kwietnia 1940 r. razem z uwolnionymi polskimi żołnierzami. Według Szlojme Mendelsona i Bernarda Goldsteina – znalazł się w Kownie, gdzie dalej wysyłał korespondencję do „Forwerts” do Nowego Jorku. Następnie opuścił Litwę i z Rygi płynął do Kopenhagi statkiem, który został przejęty przez Niemców i Orzech znalazł się w obozie, skąd go uwolniono. Wówczas przybył do Warszawy (Mendelson 1949, 375; Goldstein 1961, 58–59).

W getcie warszawskim

W getcie warszawskim Orzech należał do kierownictwa podziemnego Centralnego Komitetu Bundu i do Rady Partyjnej (In di jorn 1948, 329). W swoją konspiracyjną działalność wkładał całą energię. Zajmował się pozyskiwaniem finansów na podziemną działalność organizacji bundowskich, w tym na druk prasy, utrzymywał też kontakty z polskimi socjalistami (np. Goldstein 1961, 89). Był inicjatorem prasy wydawanej w języku polskim w getcie. Redagował prasę bundowską wydawaną w jidysz i po polsku (Goldstein 1961, 60). Według Marka Edelmana Orzech zawsze pisał artykuły wstępne do prasy bundowskiej, w tym jest autorem artykułu wstępnego do „Ojf der Wach”, a także artykuły do polskojęzycznej „Za Waszą i Naszą Wolność” (Assuntino, Goldkorn 2006, 27, 56; Edelman 2015, 35).

Według Edelmana: „Był wielkim przywódcą. Powiedziałbym, że w okresie okupacji największym ze wszystkich” (Assuntino, Goldkorn, Strażnik 2006, 56). „Niepozorny Maurycy Orzech dawał prawidłową polityczną ocenę sytuacji międzynarodowej i w swoich ocenach się nie mylił” (Edelman 2012, 501).

W getcie warszawskim od 1 maja 1940 r. pracował w Joincie (Berman 1980, 230), a także z ramienia Bundu był członkiem rady społecznej przy Joincie. Był też członkiem Rady Centosu. Był przeciwnikiem policji żydowskiej w getcie i otwarcie ją krytykował (Goldstein 1961, 73–74; AŻIH, AJDC, sygn. 210/51, k. 15 oraz sygn. 210/201, k. 292). Razem z żoną Janiną i córką Anitą mieszkali na ul. Pierackiego 17/12 (AYIVO M_9/155), a następnie na ul. Jasnej 17/19 (w tym w maju 1940 r.) (AŻIH, AJDC, sygn. 210/83, k. 30 – na ten adres otrzymał paczki z zagranicy) i na ul. Próżnej 12 (AŻIH, AJDC, sygn. 210/83, k. 59).

Podczas konferencji międzypartyjnej na początku 1942 r., kiedy od syjonistów padły konkretne propozycje zawiązania organizacji bojowej, Abrasza Blum i Maurycy Orzech zajęli następujące stanowisko „wystąpienie zbrojne może mieć powodzenie jedynie w porozumieniu i współdziałaniu z ruchem konspiracyjnym polskim. Nie dochodzi jednak wówczas jeszcze do utworzenia wspólnej organizacji bojowej” (Edelman 2015, 22). Orzech nie widział możliwości współpracy z innymi partiami, a w szczególności z komunistami. Uważał, że powstanie w getcie jest możliwe przy pomocy polskich socjalistów (Berman 1980, 230).

Po akcji w nocy z 17/18 kwietnia 1942 r. został wezwany do prezesa Judenratu (Rady Żydowskiej) Adama Czerniakowa, który za jego pośrednictwem prosił, aby Bund zaprzestał drukowania nielegalnej prasy, gdyż to właśnie było przyczyną rozstrzeliwań w getcie wśród drukarzy. Orzech próbował mu wytłumaczyć, że wydarzenia te są zapowiedzią masowej eksterminacji Żydów. Działał już wówczas ośrodek Chełmno nad Nerem, o czym działacze Bundu wiedzieli (Goldstein 1961, 103–104).

Orzech miał przepustkę na aryjską stronę, gdzie utrzymywał kontakty z polskimi socjalistami (Assuntino, Goldkorn 2006, 52–53). Z getta wyszedł w sierpniu 1942 r. celem zdobycia broni dla przyszłych bojowców. Początkowo mieszkał na Żoliborzu, a potem na Mokotowie. Zajmował się informowaniem świata o tym, co działo się za murami getta. Jego mieszkanie służyło za punkt spotkań dla bundowców po aryjskiej stronie Warszawy (Goldstein 1961, 149, 163–164; In di jorn 1948, 338).

Według Melecha Neustadta Bund zdecydował, że Orzech musi opuścić tereny okupowanej Polski, dlatego załatwiono mu argentyński paszport i w 1943 r. opuścił Warszawę. Udał się do Kołomyi, skąd miał przedostać się do Rumunii. Tam został aresztowany i odtransportowany do Warszawy na Pawiak. Niestety, pomimo podejmowania przez bundowców prób uwolnienia go, w sierpniu 1943 r. został rozstrzelany (Neustadt 1948, 337). Według Leona Feinera w związku z tym, że Orzech był osobą, która nie potrafiła usiedzieć w miejscu, mógł ściągnąć na siebie niebezpieczeństwo: „Ponieważ nasze depesze o wydarzeniach w getcie zdawały się nie robić wrażenia na świecie zewnętrznym, postanowiliśmy wysłać żyjącego świadka z kraju, aby osobiście powiadomił kraje alianckie. Stawało się coraz bardziej oczywiste, że Maurycy Orzech jest w wielkim niebezpieczeństwie i że w każdej chwili może się do niego zbliżyć policja. Ponieważ pod każdym względem znakomicie nadawał się do tej misji, zdecydowaliśmy się go wysłać. W drodze do rumuńskiej granicy dotarł aż do małej wsi Kołomyja w Galicji. Tam został aresztowany. Wielkim wysiłkiem i łapówkarstwem udało się go sprowadzić z powrotem do Warszawy, ale wszelkie próby uwolnienia nie powiodły się. Później, w sierpniu 1943 r., został zamordowany w więzieniu na Pawiaku” (IPMS, sygn. A.9.III.2a/27, k. 23 „Sprawozdanie za czas od dnia 15 listopada 1943 r. do 23 maja 1944 r.” datowane na 24 maja 1944 roku adresowane do Bundu na Zachodzie, Leon Feiner (Berezowski)).

Losy rodziny Orzecha

Żona oraz córka Orzecha przeżyły okres powstania w getcie i były blisko kierownictwa Bundu (Ten jest z ojczyzny 2013, 749). W 1944 r. jego żona Janina została aresztowana po aryjskiej stronie i zniknęła bez śladu. Córka Anita brała udział w powstaniu warszawskim i według Edelmana po wojnie znalazła się we Włoszech (Assuntino, Goldkorn 2006, 56). Według Bernarda Goldsteina i Melecha Neustadta Anita przeżyła powstanie warszawskie, w którym służyła jako łączniczka, ale po wywiezieniu do Pruszkowa zaginęła i brak dalszych informacji na temat jej losów (Goldstein 1961, 170; Neustadt 1948, 337).