Zalman Frydrych, ps. „Zygmunt”
Przed wojna
Zalman Frydrych pochodził z ubogiej rodziny. Jego ojciec był fanatycznym bracławskim chasydem; na życie zarabiał, wykonując papierowe portfele. Mieszkali na ul. Nowolipki 60. Zalman, tak jak jego trzy siostry, poszedł w kierunku bundowskich organizacji. Jego dwaj starsi bracia byli komunistami [Neustadt 1948: 601]. Po ukończeniu szkoły CISzO, która go ukształtowała, zaczął pracować w kancelarii w Centrali CISzO. Cały czas dokształcał się i bardzo dużo czytał. Według Chaima Szlojme Kazdana odznaczał się on ogromną kulturą, mądrością i koncentracją, a także potrafił krytycznie spojrzeć na otaczający go świat [Kazdan 1944: 101–102]. Zalman początkowo należał do Cukunftu, a potem do Bundu oraz do organizacji sportowej „Morgnsztern” (jid. „Jutrznia"), w której był sekretarzem w Centralnym Komitecie. Pisał również artykuły do „Di Naje Fołkscajtung” na temat sportu. Był lubiany i popularny wśród członków ruchu bundowskiego w Warszawie. W 1931 roku odbył służbę wojskową w Wojsku Polskim, dzięki czemu otrzymał przygotowanie wojskowe, które przydało mu się podczas przygotowań i powstania w getcie warszawskim [Hertz 1946: 448, 564–565; Kazdan,1944: 102; Hart 1944: 183].
W trakcie wojny
Po wybuchu II wojny światowej, jako żołnierz Wojska Polskiego Frydrych brał udział w kampanii wrześniowej, jako jeniec trafił do więzienia w Królewcu (obecnie Kaliningrad). Po powrocie do Warszawy, Zalman razem z żoną Cylą Frydrych i córeczką Elżunią początkowo mieszkali w swoim mieszkaniu na ul. Pańskiej 67 [AYIVO, M_9/155], a następnie zamieszkali z rodziną Zalmana na ul. Nowolipki 60/18. Na ten adres w 1941 roku miał wystawiony Ausweis (w spisie jego nazwisko widnieje w formie: Frydrych Zelman). Pod tym adresem mieszkała również Chana Frydrych [AYIVO, M_9/155; AŻIH, ŻSS 211/70: 25; AŻIH, AJDC 210/83: 30; AJDC 210/183: 62 – prośba o pomoc wysłana do Nowego Jorku do Jakuba Pata]. Zalman i Chana na ten adres w październiku 1941 roku otrzymali paczkę żywieniową z zagranicy od bundowców [JLC Box 45, file 7]. Zalman w getcie warszawskim działał w podziemnym Centralnym Komitecie Bundu, a także razem z Michałem Klepfiszem reaktywowali Morgnsztern [Goldstein: 1961: 86]. Poza tym był emisariuszem pomiędzy podziemnym Bundem działającym w getcie warszawskim a organizacją po aryjskiej stronie, w tym także poza miastem. W podziemnej działalności bardzo pomocne było jego przygotowanie wojskowe [In di jorn 1948: 338; AŻIH 301/4266: 8]. Po rozpoczęciu wielkiej akcji likwidacyjnej latem 1942 roku, dzięki dobremu „aryjskiemu” wyglądowi (miał ciemnoblond włosy) został wysłany przez kierownictwo Bundu, aby sprawdzić dokąd jadą pociągi wysyłane z getta warszawskiego i co kryje się za hasłem „przesiedlenie”. Dotarł do Sokołowa Podlaskiego, gdzie od miejscowych dowiedział się prawdy i czym jest Treblinka [Goldstein 1961: 118; Edelman 2015: 35–36]. Tam również spotkał dwóch uciekinierów z obozu, którzy złożyli mu relacje na temat tego, co zobaczyli w obozie śmierci. Informacje te zawarł w artykule pt. Żydzi warszawscy mordowani są w Treblince, który ukazał się w „Ojf der Wach” 20 września 1942 roku [AAN, Prasa, 633, „Ojf der Wach” 20.09.1942: 6]. Latem 1942 roku Zygmunt został jednym z przywódców bundowskiej grupy bojowej. Uczył również walki młodzież bundowską i lewicę PPS [Hertz 1946: 548; Edelman 2015: 22]. Po wielkiej akcji przebywał po „aryjskiej stronie", gdzie był jednym z najaktywniejszych działaczy, wciąż pełniąc funkcję łącznika pomiędzy grupami bundowskimi w getcie i poza nim. To on zorganizował jeden z pierwszych transportów broni do getta [Hertz 1946: 552; Edelman 2015: 50]. Bernard Goldstein tak uwiecznił w swoich wspomnieniach Zygmunta, opisując spotkanie z nim na początku stycznia 1943 roku, w jednym z mieszkań Bundu po „aryjskiej stronie":
„Spojrzałem na Zalmana Frydrycha. On także dorastał na moich oczach, jako efekt naszych własnych szkół. Wstąpił do Bundu jeszcze jako uczeń, a później objął kierownicze stanowisko w naszym systemie szkolnym. Był aktywny jako sekretarz i redaktor pisma organizacji sportowej Morgnsztern. Przed wojną służył w naszej milicji, gdzie jego zdrowa, alpinistyczna sylwetka bardzo mu się przydała. Został schwytany przez Niemców podczas służby w Wojsku Polskim, ale później został uwolniony w ramach nazistowskiej polityki usuwania wszystkich Żydów spośród jeńców wojennych. Siedział przede mną, trzydziestoletni przystojny blondyn, jego wąska twarz była blada, grube usta zaciśnięte, z pochyloną głową. On także doświadczył i przeżywał swoje niedawne osobiste tragedie: «Ojciec, matka, siostra, wszyscy spłonęli… moja Cila na Majdanku… moje jedyne dziecko w katolickim klasztorze…» Zacisnął pięści nad swoją blond głową i powiedział ochryple: «Zemsta! Zemsta!»” [Goldstein 1961: 175–176].
W trakcie powstania w getcie
Podczas powstania w getcie warszawskim Zygmunt był łącznikiem między grupami bojowymi a sztabem Żydowskiej Organizacji Bojowej. Walczył w grupie Jurka Błonesa na terenie szopu szczotkarzy [Grupińska 2003: 185]. W jego grupie, według Marka Edelmana, tylko on miał karabin i umiał z niego strzelać [Edelman 2011: 115, 172]. Razem z Kazikiem (Simchą Ratajzerem) wyszli 30 kwietnia z płonącego getta, a następnie zorganizowali i wyprowadzili 10 maja 1943 roku kanałami na stronę aryjską dziesiątki bojowców [Berman 1980: 233–234; Cukierman 2020: 262–264, 275, 335; Lubetkin 1999: 135–137]. Według Kazika – Symchy Rotema, Zygmunt odmówił powrotu do getta, gdyż bał się narażać ze względu na córeczkę i nie brał udziału w procederze wyprowadzania bojowców z getta [Rotem 2012: 85]. Został zamordowany we wsi Płudy (ob. osiedle na Białołęce w Warszawie), m.in. z rodzeństwem Błonesów. Jako miejsce denuncjacji i śmierci podawana bywa również podwarszawska Zielonka [zob. np. Edelman 2011: 172].„Pierwszą jaskółką, która przyniosła z placu boju wiadomość z walk ŻOB, był Frydrych z Bundu (działacz „Jutrzni”), wysłużony żołnierz wojsk polskich, niezwykłej odwagi i brawury człowiek. Został on niedługo potem rozstrzelany przez wroga, po ujęciu go wraz z grupą bojowców poza murami getta. Wśród dramatycznych okoliczności podkopami przedostał się do nas, spełniając poruczone zadanie” [Ten jest z ojczyzny, 2013, s. 746].W 1945 roku „za bohaterską walkę z hitlerowskim najeźdźcą” otrzymał od Dowództwa Naczelnego Wojska Polskiego pośmiertnie Krzyż Walecznych [Powstanie w ghetcie warszawskim, 1945, s. 13; Hertz, 1946, s. 565]. W styczniu 1946 roku ciało Zygmunta zostało ekshumowane i 11 stycznia 1946 roku został pochowany razem z rodzeństwem Błonesów, Gabrielem Fryszdorfem i Zośką Goldblat na cmentarzu żydowskim przy ul. Okopowej w Warszawie w tzw. kwaterze bundowskiej (sektor 12a, rząd 4) [Szmulewicz, 1946, s. 5].
