Klog Lozer

Życiorys – przed 1939 r.

Lozer (Lozke) Klog urodził się w Wilnie w 1887 r. W wieku 6 lat rozpoczął naukę w chederze, a następnie uczył się w szkole ludowej. Jego ojciec Berl Klog był pracownikiem drukarskim – maszynistą i od najmłodszych lat zabierał syna do pracy w wileńskich drukarniach, aby tam wyuczył się fachu. Już w wieku 12 lat Lozke rozpoczął naukę zawodu. Podczas kształcenia ćwiczył litografię, lecz także zetknął się z bundowcami. Bardzo szybko też zaczął należeć i do wileńskich drukarzy, i do Bundu. Zajmował się drukowaniem nielegalnej literatury dla partii rewolucyjnych w Wilnie, a także pomagał kółku dramatycznemu. W ramach swojej działalności rewolucyjnej pomagał przy ustawieniu drukarni dla „Iskrowców”. W drukarni, w której pracował, wydawał nielegalny bundowski „Di Arbejter Sztimme”. Lozer stał się znanym przewodniczącym robotników. Swoją pracę partyjną wykonywał z pasją, za którą był też podczas rewolucji w 1905 roku aresztowany. Jego zasługi były szczególnie widoczne przy drukowaniu nielegalnych odezw, co czynił w wielu legalnych wileńskich drukarniach. W 1905 roku był jednym z założycieli Związków Zawodowych Drukarzy w Wilnie. Sam nauczył się składać bundowski dziennik, który wychodził w latach 1906–1907.

Klog od 1907 roku przebywał w Kijowie, gdzie również był aktywny jako bundowiec. Tam, za posiadanie fałszywego paszportu, został aresztowany i odesłany do Wilna. Następnie przeniósł się do Łodzi. Również tam zajął pierwsze miejsce wśród żydowskich drukarzy. W 1907 roku pomagał przy stworzeniu legalnego Związku Drukarzy, który po roku został zamknięty przez władze carskie (Hertz 1958, 194). W Łodzi mieszkał nielegalnie na paszporcie na nazwisko Towia Glaz (drukarz ten wyemigrował do Ameryki). Do wybuchu I wojny światowej pracował w „Lodżer Togblat”. W Łodzi też m.in. reżyserował sztukę, która wielokrotnie była wystawiana w Sali miejskiego Związku Drukarzy. Bardzo dużo czytał i świetnie znał literaturę jidysz (Hertz 1958,  219–220).

W Warszawie

W 1915 przeniósł się do Warszawy, gdzie pracował jako metrampaż w „Warszewer Tageblat”, a także od 1916 roku wszedł do kierownictwa Związku Zawodowego Drukarzy. Rok później został jego przewodniczącym. W 1920 roku za swoją działalność został aresztowany i osadzony w więzieniu mokotowskim. Po wyjściu na wolność nadal działał w Związku i w Bundzie. W latach późniejszych został wybrany na przewodniczącego Warszawskiego Związku Drukarzy;  w 1925 roku został wybrany podczas zjazdu krajowego (który pomagał zorganizować) na przewodniczącego Krajowego Związku Żydowskich Drukarzy w Polsce.

Przez 20 lat pracował jako zecer w „Der Moment”. Poza tym zajmował się drukowaniem prasy bundowskiej. Również jego dwaj synowie byli drukarzami (Dawid i Chaim Klog), a także jego brat Szmaja. Jego dwie córki Bluma i Roza (po mężu Waserman) działały w bundowskich organizacjach. Według Bernarda Goldsteina miał 8 dzieci (Goldstein 1961, 103). Lozer Klog przez całe życie mówił z litewskim akcentem. Nie lubił przemawiać, przychodziło mu to z trudem, ponieważ się jąkał. Pomimo piastowania funkcji kierowniczej w Związku zawsze odnosił się do innych drukarzy jak robotnik do robotnika – na równi. Przez drukarzy nazywany był od koloru oczu „Szwarcer Lozer” (jidysz, czarny Lozer) (Hart 1944, 171–174). Grał też w orkiestrze Związku Drukarzy. W 1927 roku był kandydatem do Rady Miejskiej m.st. Warszawy. Mieszkał wówczas na ul. Nowolipki 6. W Bundzie chciał być zwykłym członkiem; zawsze kiedy miały miejsce wybory do Warszawskiego Komitetu Bundu, odmawiał wystawienia w nich jego kandydatury. Dopiero na ostatniej konferencji przed wybuchem II wojny światowej zgodził się i został członkiem Warszawskiego Komitetu Bundu. W 1936 został wybrany jako jeden z przewodniczących do Warszawskiej Gminy Żydowskiej, a 18 grudnia 1938 roku jako członek Rady Miasta. Dzięki swojej działalności był znany w całym kraju nie tylko wśród drukarzy i bundowców, lecz także wśród przeciwników politycznych. 

W trakcie wojny

Po wybuchu II wojny światowej, we wrześniu 1939 roku, Lozer Klog został bezdomnym, ponieważ jego mieszkanie zostało zbombardowane. Przeniósł się do przyjaciela drukarza do mieszkania w kamienicy na ul. Nowolipie 45 (AŻIH, AJDC, 210/83, 59). Tam też we wrześniu w piwnicach ukrył bibliotekę, archiwum i sztandar Związku Drukarzy. Pod koniec września 1939 roku na ul. Nowolipie 7 pomagał przy druku ostatnich numerów „Di Naje Folkscajtung”, w tym organizował papier do ich druku. Brał udział w obronie Warszawy (Goldstein, 1961, 38; Edelman, 2015, 13). Klog na adres ul. Nowolipie 45/24 miał też wystawiony Ausweis, a w maju 1941 roku otrzymał paczkę żywieniową od bundowców z zagranicy (AŻIH, AJDC, sygn. 210/83, 22 oraz 210/84, 22). Podczas wojny mieszkał także na ul. Pawiej 8 (AYIVO, M_9/155; AŻIH, AJDC, 210/83, 30). Na ten adres w październiku 1941 roku otrzymał paczkę żywieniową od bundowców z zagranicy (JLC Box 45, file 7). Już od jesieni 1939 roku, a potem także w getcie warszawskim należał do władz Centralnego Komitetu Bundu i był jednym z najaktywniejszych członków Partii w podziemiu. Należał też do Rady Partyjnej w getcie (Goldstein 1961, 47; Edelman 2015, 14, 35]. Jako przedstawiciel Związku Zawodowego Drukarzy był członkiem Centralnej Rady Związków Zawodowych (In di jorn, 1948, 329; Edelman, 2012, 501). Wchodził w skład Komisji Gospodarczej podziemnej Warszawskiej Organizacji Bundu (In di jorn 1948, 331). W ramach konspiracyjnej działalności partyjnej zajmował się wydawaniem prasy. Pomagał też organizować herbaciarnie i kuchnie dla drukarzy i introligatorów. Kierował kuchnią partyjną na ul. Nowolipie 23, gdzie miały miejsce spotkania bundowskich organizacji (In di jorn 1948, 334). Dla każdego był jak ojciec. Gdy ktoś wstydził się przyjść do kuchni po posiłek, szedł po niego osobiście do domu i go przyprowadzał. Troszczył się też o żony i dzieci drukarzy. W kuchni stworzył przyjazną atmosferę, pomimo okrucieństw wojennych i gettowej codzienności. Podczas pogromu wielkanocnego w kwietniu 1940 roku drukarze pod kierownictwem Kloga zostali wybrani do samoobrony na ulicach Nowolipie – Karmelicka. W walce tej brał udział także m.in. syn Lozera – Dawid. Jesienią 1940 roku, kiedy Żydzi musieli przenieść się do getta – Lozer Klog z Mosze Szklarem zorganizowali grupę drukarzy z wózkami aby pomóc przenieść rzeczy Żydów z „aryjskich” ulic miasta (Hertz 1956, 68). Podczas wydarzeń 17/18 kwietnia 1942 roku, był poszukiwany przez gestapo. Dzięki temu, że nie było go w domu, nie został zastrzelony (Edelman, 2015, 30; Edelman 2017, passim).

Dalsze losy Lozera Kloga i jego rodziny

Latem 1942 roku podczas Wielkiej Akcji próbował, na ile miał sił, ratować Żydów od śmierci. Nie udało mu się uratować jego żony Hindy Klog, która z wnukiem (lub wnuczką) została wysłana do Treblinki II. Po utracie żony znalazł schronienie w mieszkanie Lejba Kersza (Goldstein, 1961, 121). Nawet w tych ciężkich chwilach nie stracił woli walki i poczucia humoru. Po wielkiej akcji pracował w szopie Toebensa. Podczas przygotowań do powstania, razem z innymi bundowcami współpracował z Żydowską Organizacją Bojową.  W dniu 18 stycznia 1943 roku podczas oporu w getcie przeciwko deportacjom do Treblinki II – zginął jego syn Chaim Klog (przed wojną był zecerem w bundowskiej drukarni „Folkscajtung”) (Hertz 1956, 69).Lozer Klog brał udział w powstaniu w getcie warszawskim, początkowo na terenie szopu szczotkarzy przy ul. Franciszkańskiej 30, a następnie razem z innymi bundowcami przeniósł się do bunkra szpitala przy ul. Gęsiej 6, gdzie zginął. Podczas powstania zginął również jego syn Dawid Klog (Hertz 1956, 69). Z licznej rodziny Kloga wojnę przeżył jego syn Meir Klog oraz wnuczka Basia Waserman (córka Rozy Klog-Waserman) (Hertz 1946, 583).