Jankl Gruszka
Życiorys – przed 1939 r.
Jankl Gruszka był synem bundowca, który angażował synów i córki w działalność bundowskich organizacji. Młodszych (od 1926 r.) zapisywał do Skifu, a starszych do Cukunftu. W 1926 r. Jankl wstąpił właśnie do Skifu i został
przewodniczącym koła organizacji. Należał do grona najaktywniejszych
członków. Kiedy uczył się w
szkole CISzO im. Władimiria Medema,
zajmował się innymi dziećmi, dlatego traktowały go one jako swojego przywódcę. Podczas
przedstawień grał zawsze jedną z głównych ról, a w trakcie spotkań był głównym
mówcą. Kiedy więc w 1928 r. odbywał się Zjazd Cukunftu w Warszawie, to Jankl
w imieniu Skifu przemawiał do uczestników Zjazdu. Następnie został jednym z
najaktywniejszych cukunftowców w Warszawie i członkiem Warszawskiego
Komitetu Cukunftu. Za swoją pracę i braterstwo był lubiany przez wszystkich
działaczy. Po ukończeniu szkoły, tak jak jego ojciec, pracował w branży metalowej.
Stąd należał do Związku Zawodowego Metalowców, gdzie pomagał zorganizować
Sekcję Młodzieżową, której również został przewodniczącym.
W trakcie wojny
Po wybuchu II wojny światowej Jankl, podobnie jak inni działacze, 6 września 1939 roku opuścił Warszawę. Znalazł
się w Wilnie, gdzie pracował jako nocny stróż w Instytucie JIWO (Żydowski
Instytut Naukowy). Po krótkim czasie, bo już w październiku 1939 roku, udał się
w drogę powrotną do Warszawy jako emisariusz z informacjami od przedwojennego
przywództwa Bundu, które przebywało wówczas w Wilnie. Po powrocie wstąpił do
podziemnego Centralnego Komitetu Cukunftu oraz do Warszawskiego Komitetu
młodzieżówki (Hertz 1946, 521; In
di jorn 1948, 331). Należał do tej samej „piątki” Cukunftu co
Alter Bas i prawdopodobnie Fejgele Peltel (po wojnie Władka Meed). Pracował z
nimi przy przygotowywaniu i rozkolportowaniu podziemnej prasy wydawanej przez Cukunft. Z Władką, z którą się blisko się przyjaźnił, pomagał organizować nielegalne kółka młodzieżowe. Jak wspominała po latach Władka:
„Jankiel prawie nie miał życia prywatnego. Zapalony działacz i gorliwy
socjalista, poświęcał się z drobiazgową dokładnością każdemu zadaniu, jakie mu
przydzielono. Żywił szczerą, niezachwianą wiarę w sprawiedliwość i
człowieczeństwo. Był prawdziwym idealistą, a jego obraz rzeczywistości
niejednokrotnie zniekształcała wizja tego, jak być powinno” (Meed 2003,
71).
W getcie pracował w fabryce szczotek. Mieszkał na ul.
Nowolipki 70/48 i na ten adres miał wydany Ausweis. Na ten adres w maju 1941
r. otrzymał paczkę żywieniową z zagranicy (AYIVO, RG 1400 M9/155). Według
spisu Żydów zamieszkałych w getcie mieszkał pod adresem: Nowolipie 70 (AŻIH,
AJDC, 210/83, 19).
Kiedy w maju 1941 r.
Bas został aresztowany przez gestapo, Centralny Komitet Bundu postanowił, że Gruszka musi się ukryć, ponieważ obawiano się, że przesłuchiwany wymieni nazwiska i adresy najbliższych współpracowników. Tym bardziej, że Bund otrzymał
informację od Basa z Pawiaka, że
gestapo podczas przesłuchań pyta się o Gruszkę (Celemeński 2000,
46–47). Początkowo ukrywał się pod adresem ul. Nowolipie 48/15 u Elbojgena. Potem został wysłany razem z
Fejgele Peltel do Zamościa, aby
przeczekać niebezpieczeństwo. Jak twierdził po latach Marek Edelman, w Zamościu
wówczas było w miarę spokojnie i o wiele taniej niż w Warszawie. Został
wywieziony tam samochodem. Po jakimś czasie powrócił z Władką do getta
warszawskiego, ponieważ w Zamościu rozpoczęło się wysiedlanie z getta.
Zamieszkał wówczas o Barucha Zyfermana (Edelman 2017, 53–55).
Podczas wielkiej akcji latem 1942 r. według
Jakowa Celemenskiego dalej brał czynny udział w pracy konspiracyjnej (Celemeński 2000, 98). Wszedł wtedy w skład bundowskiej grupy bojowej [Hertz,
1946, 548]. Natomiast według Władki Meed Jankl
wówczas „popadł w głęboką depresję, mimo że w jego naturze nigdy nie leżało, by
koncentrować się na sobie i swoim własnym losie. Przygnębiony, wycieńczony i
zobojętniały na wszystko, spędzał całe dnie w zamknięciu. Nie reagował na nic;
dziwna, podobna śmierci apatia, zajęła miejsce ożywienia, jakim dawniej
tryskał. Nie obchodziła go nawet praca – a miał zajęcie w fabryce szczotek, co
w końcu dawało mu jakie takie zabezpieczenie. – Na co to całe borykanie się –
powtarzał tylko. Przeczuwał śmierć i z rezygnacją czekał, by jego los się
dopełnił” [Meed, 2003, 71].
Po rozpoczęciu wielkiej akcji aż do początku września 1942 roku współdzielił
mieszkanie z Władką, Edzią Russ i Szlomo
Pawem [Meed, 2003, 71–72, 78–79]. Podczas
„kotła” znalazł się w domu na ul. Miłej 51, gdzie odbywała się selekcja.
Stamtąd został zabrany i wywieziony do
obozu zagłady Treblinka II [Goldstein,
1961, 135; Edelman, 2015, 43; Meed, 2003, 85].
