Chana Kryształ-Fryszdorf
Życiorys – przed 1939 r.
Chana Kryształ, zwana przez bliskich Hanką, była dzieckiem
żydowskiej Warszawy. Wychowała się „w domu przepojonym postępową, nowoczesną
kulturą żydowską. Wśród rodziców, rodzeństwa, ludzi związanych z
socjalistycznym żydowskim ruchem robotniczym z Bundem” (Edelman 2012, 491). Jej rodzicami byli Aron i Eta (z
domu Lotte) Kryształowie. Zarówno ona, jak i jej rodzeństwo należeli do Skifu
oraz do Cukunftu. Była jedną z najaktywniejszych działaczek obu organizacji.
Ukończyła szkołę CISzO, a następnie
w szkole ORT-u nauczyła się
krawiectwa. Była freblanką w warszawskich przedszkolach (Lerer-Jiskor-Buch 1952–1954, 195).
W trakcie wojny
Podczas II wojny światowej dalej pracowała jako instruktorka Skifu. Była jedną z organizatorek tzw. kącików dziecięcych, gdzie dzieci miały
zajęcia, ale także otrzymywały posiłki (Edelman 2012, 491–492). Mieszkała
na ul. Gęsiej 33/68 (AŻIH, AJDC, sygn. 210/83, k. 23). W dniu 10 maja 1942 roku
wzięła ślub z Gabrielem Fryszdorfem
ps. Gabryś, również związanym z bundowskimi organizacjami.
W getcie warszawskim zajmowała się
kolportażem nielegalnej literatury
drukowanej przez organizacje bundowskie. Była kurierką bundowskiego podziemnego
ruchu (In di jorn 1948, s. 338).
Po wielkiej akcji razem z
mężem pracowała w szopie Roericha.
Od listopada 1942 roku należeli do jednej grupy bojowej dowodzonej przez Welwla Rozowskiego. Przed wybuchem
powstania byli oni zgrupowani na ostatnim piętrze w budynku na ul. Nowolipie
56. Tam produkowali butelki samozapalające i uczyli się samoobrony.
Podczas powstania Chana walczyła między Lesznem a Nowolipkami. W
dniu 1 maja 1943 roku razem z innymi wyszła kanałami na stronę aryjską. Początkowo ukrywali się na terenie Warszawy, a
stamtąd zostali wywiezieni do lasów w okolicach Łomianek, skąd trafili do
partyzantki w lasach wyszkowskich (Edelman 2012, 492).
Po śmierci męża (15 czerwca 1944), Hanka w zaawansowanej ciąży w
dniu 22 lipca 1944 roku została przetransportowana do Warszawy i ukrywała się w
mieszkaniu na ul. Rakowieckiej 24. Hanka podczas powstania warszawskiego została złapana przez gestapo razem z Jankiem
Bilakiem; zostali przewiezieni na Aleję Szucha (Grynszpan-Frymer 2000, 106–107; Meed 2003, 291). Wówczas została wysłana do pracy przy wydobywaniu
zabitych Niemców na barykadach, podczas której uciekła. W dniu 25 września 1944
roku urodziła w piwnicy jednej z kamienic syna, który otrzymał imię po ojcu –
Gabriel. Oboje przeżyli dzięki opiece i pomocy Bernarda Goldsteina. Po upadku powstania razem z innymi Polakami
wyszła z Warszawy do Pruszkowa.
