Gabriel Fryszdorf
Życiorys – przed 1939 r.
Gabriel Fryszdorf pochodził z religijnej rodziny z Warszawy.
Ojciec Nuchim Fryszdorf był gabajem w bóżnicy w Warszawie. Matką była Łaja z
domu Geber.
Gabriel przed II wojną światową należał do Skifu, a następnie do Cukunftu
i bojówek tej ostatniej w Warszawie. Będąc w Cukunfcie, należał do Szkoły
Referentów, był przewodniczącym koła Cukunftu, a także członkiem Komitetu
Warszawskiego młodzieżówki. Uczył się początkowo w chederze, następnie w szkole
na ul. Twardej 22, a potem na ul. Krochmalnej 36 w szkole CISzO im. Chmurnera.
Po ukończeniu edukacji pracował jako sprzedawca. W tym czasie był aktywny w
kierownictwie Sekcji Młodzieżowej przy Związku Zawodowym Kupców. W Cukunfcie
odpowiadał za pracę kulturalną (Hertz 1946, 569–570). W pracy zawodowej i
partyjnej wykorzystywał swój analityczny umysł, a także dokładność.
W trakcie wojny
Po wybuchu II wojny światowej, razem z wieloma towarzyszami opuścił
Warszawę, ale szybko powrócił do miasta i zaczął działać w podziemnym Cukunfcie. Pracował także w kuchni
partyjnej przy ul. Krochmalnej 36, która była również miejscem podziemnej pracy
organizacji bundowskich, a potem w kuchni
na ul. Świętojerskiej 32, gdzie kierowniczką była Miriam Klepfisz. Tam pracował do Wielkiej Akcji – do 22 lipca 1942 roku (Kligsberg 1956, 396). „Gabryś” pomagał ukryć materiały partyjne przed zniszczeniem i zagładą. Mieszkał
na ul. Gęsiej 33 (AŻIH, AJDC, 210/83, k. 19).
Przygotowania do walki
Po wielkiej akcji razem z żoną
Chaną (Hanką) Kryształ-Fryszdorf,
ps. Hanka (poślubił ją 10 V 1942), również członkinią Cukunftu i ŻOB-u,
pracowali w szopie Roericha. Pracowało tam jeszcze około 20 cukunftowców (Kligsberg 1956, 396). W tym czasie
razem z Jankiem Bilakiem i Jurkiem Błonesem zaczęli przygotowania
do powstania.
Po powstaniu Żydowskiej
Organizacji Bojowej stał się jej członkiem. Grupa bojowa, w której się
znalazł, zakwaterowała się w mieszkaniu na ul. Nowolipie 56. W ramach swojej
działalności, przy pomocy Michała
Klepfisza, robili m.in. butelki z zapłonem. Zajmowali się aktami sabotażu,
w tym podłożeniem miny na ul. Nowolipki 68 – dzięki czemu zabili kliku
agentów gestapo; pozyskiwaniem funduszy dla ŻOB-u – ściągając kontrybucje (Kligsberg 1956, 396).
Gabryś brał udział w akcji 18 stycznia 1943 roku –
był wśród skifistów, którzy podpalili fabrykę mebli (Edelman 1947, 9–10).
„Gdy w końcu lutego 1943 r. Niemcy wzywają do wyjazdu shop stolarski Hallmana, z przeszło
1000 robotników zgłasza się 25. W nocy dwie grupy bojowe śmiałym wypadem
podpalają magazyny shopu (w akcji bierze udział tow. Fryszdorf)” (Edelman
2015, 49; patrz także: Meed 2003, 255).
Podczas powstania w getcie
walczył na ul. Nowolipki 43 pod dowództwem Welwla
Rozowskiego, którego był zastępcą. W dniu 1 maja w grupie około 30 osób
wyszli kanałami na stronę „aryjską”. Początkowo ukryli się w domu na ul.
Ogrodowej 28 (Kligsberg 1956, 396–397], skąd zostali wywiezieni do lasów w
okolicach Łomianek, a stamtąd do lasów wyszkowskich. Tam walczył w partyzantce
i był jednym z przywódców grupy. Gabryś stał się łącznikiem pomiędzy Warszawą a
partyzantami.
Gabriel Fryszdorf zginął podczas walki z
Niemcami 15 czerwca 1944 roku w drodze do Warszawy.
W styczniu 1946 roku jego
ciało zostało ekshumowane i 11 stycznia 1946 roku został pochowany razem z
rodzeństwem Błonesów, Zalmanem Frydrychem i Zośką Goldblat na cmentarzu żydowskim przy ul. Okopowej w
Warszawie w tzw. kwaterze bundowskiej (sektor 12a, rząd 4). Już po jego śmierci
Chana (25 września 1944) urodziła mu syna, któremu nadała imię Gabriel (Hertz
1946, 570).
W 1945 roku „za bohaterską walkę z hitlerowskim najeźdźcą” otrzymał
od Dowództwa Naczelnego Wojska Polskiego pośmiertnie Krzyż Walecznych (Powstanie w ghetcie warszawskim 1945, 13).
