Nowogródzka Szejne Gitl (Sonia)
Życiorys przedwojenny
Szejne
Gitl zwana przez bliskich Sonią urodziła się w Byteniu w 1893 roku. Pochodziła
z fanatycznie pobożnej rodziny. Kiedy Sonia miała rok, jej rodzice Sara Basia z
domu Rawicka (religijna kobieta) i ojciec Mosze (fanatycznie pobożny chasyd)
Czemielińscy, przenieśli się do Warszawy, gdzie ojciec chodził się modlić do
słonimskiego sztybla, prenumerował wydawaną w języku hebrajskim gazetę pt.
„Ha-Cefira” oraz grał na skrzypcach. Matka codziennie modliła się w synagodze
Chewra Szas na ul. Nalewki prawdopodobnie pod numerem 39.Sonia pochodziła z
wielodzietnej rodziny, miała trzech braci i cztery siostry. W związku z tym, że
była najstarszą spośród rodzeństwa, ojciec uważał, że powinna ukończyć szkołę
żydowską, stąd wysłał ją do hebrajskiego gimnazjum „Jehudija”. Pod wpływem
środowiska szkolnego do 13. roku życia została zagorzałą syjonistką, mówiła po
hebrajsku oraz w tym języku pisała wiersze. Pobożnemu ojcu nie podobało się to,
że córka używa „świętego” języka w życiu codziennym i że zajmuje się sprawami
związanymi z syjonizmem. Stąd zabrał ją z gimnazjum, pomimo że była już w jednej
z ostatnich klas. Wówczas też w związku z pogorszeniem się sytuacji materialnej
rodziny, Szejne Gitl poszła do pracy. Została kapeluszniczką. Tam miała kontakt
z bundowcami, którzy dostarczali jej prasę i literaturę. Jeszcze przed wybuchem
I wojny światowej wstąpiła do Bundu. To samo co ona robiły jej cztery młodsze
siostry – pracowały jako kapeluszniczki i należały do Bundu. Podczas I wojny
światowej, kiedy były tworzone żydowskie związki zawodowe Sonia założyła
Związek Kapeluszników w Warszawie. Została też jego sekretarką. Utworzyła także
pierwszy Chór im. Bronisława Grosera afiliowany przy Bundzie, który miał swoją
siedzibę w mieszkaniu towarzyszki Solomon na ul. Bonifraterskiej.
Podczas I wojny Sonia była jedyną kobietą w Warszawskim
Komitecie Bundu. Pracowała w wielu bundowskich instytucjach, pisała protokoły z
prawie wszystkich bundowskich zjazdów i konferencji. W nocy 8 kwietnia 1917
roku podczas fali aresztowań członków Bundu i Polskiej Partii Socjalistycznej –
za swoją bundowską działalność została przez Niemców aresztowana i zesłana do
Szczypiorna, następnie do Lubania a stamtąd do Twierdzy Höfelberger dla działaczy socjalistycznych.
Tam według jej syna Majusa poznała swojego przyszłego męża – Emanuela
Nowogródzkiego. Podczas jej nieobecności w domu, w dniu 25 października 1917
roku w wieku 49 lat zmarła na tyfus jej matka i została pochowana na cmentarzu
żydowskim przy obecnej ul. Okopowej (sektor 86, rząd 10, numer 26). Pod koniec
1917 roku Sonia została wypuszczona na wolność. Pomimo wcześniejszych represji,
kontynuowała swoją pracę w szeregach Bundu. W bardzo krótkim czasie, podczas
zebrania związkowców, ponownie została aresztowana. Tym razem trafiła do
Twierdzy Modlin. Z więzienia wyszła już po 1918 roku – odzyskaniu przez Polskę
niepodległości.
Wówczas
musiała odpocząć i podreperować nadwątlone zdrowie. Początkowo pojechała do
Gąbina, gdzie zajęła się prowadzeniem domu dziecka stworzonego przez
miejscowych bundowców. Tam po raz kolejny została aresztowana. Tym razem
osadzono ją w więzieniu w Płocku. Po strasznych przeżyciach, w 1919 roku
została uwolniona i powróciła do Warszawy. Tam wzięła ślub z Emanuelem
Nowogródzkim. W dniu 13 września 1920 roku urodził się im jedyny syn Majus
(Mark). Wówczas też ukończyła seminarium nauczycielskie.
Cały okres dwudziestolecia międzywojennego Sonia skupiała
się głównie na nauczaniu żydowskich dzieci i młodzieży. Dla niej nauczanie było
niczym misja. Każde dziecko było dla niej tak samo ważne i każde próbowała
zrozumieć. Uczyła ich życia i walki o swoje prawa. Pracowała w Szkole CISzO im.
Bronisława Grosera na ul. Karmelickiej 29, gdzie uczyła w najmłodszych klasach;
a popołudniami – w TOZie (Towarzystwo Ochrony Zdrowia
Ludności Żydowskiej w Polsce)odwiedzając
dzieci, sprawdzając ich warunki bytowe w domach i pisząc z tego sprawozdania. W
wolnych chwilach lubiła chodzić po Tatrach. Przez całe życie pracowała nad sobą
i też ciągle poszukiwała nowych metod, które mogłaby wykorzystać w codziennej pracy
pedagoga. Uczyła dzieci i ciągle sama się douczała. Żeby być bliżej nich – była
też aktywna w bundowskiej organizacji dziecięcej – w Skifie. W jej i Emanuela
mieszkaniu odbywały się liczne spotkania działaczy Bundu, w tym członków
Centralnego Komitetu Partii [Szlojme
Mendelson: 385].
W trakcie wojny
Po
wybuchu II wojny światowej Sonia nie chciała opuścić Warszawy razem z innymi
towarzyszami partyjnymi, pomimo że jej mąż Emanuel przebywał wówczas w Nowym
Jorku, a syn Majus przedostał się do Wilna i stamtąd na wizie Sugihary w 1941
roku dotarł do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Pozostała, jak mówiła,
na posterunku, gdyż miała do wykonania ważną pracę.
Chociaż w okresie międzywojennym trzymała się na uboczu
działalności partyjnej, w chwili wybuchu wojny powróciła do aktywności
politycznej. Jesienią 1939 roku Sonia została członkiem podziemnego Centralnego
Komitetu Bundu [In di jorn fun jidiszn
churwn: 329; Goldstein, Five Years: 47].
Należała też do Rady Partyjnej [Edelman, Getto
walczy: 35]. Wchodziła w skład Czerwonego Krzyża oraz Komitetu
Sanatoryjnego podziemnej Warszawskiej Organizacji a także do Kierownictwa Sanatorium Medema w Miedzeszynie. Wykonywała
wszystkie prace i zadania jakie postawiła przed nią Partia. Jej czas wypełniała
praca w podziemnym Bundzie, nauczanie, działalność w kuchni partyjnej, sanatorium
i praca pomocowa. Latem 1940 i 1941 roku odwiedziła jako gość Sanatorium Medema
[Elenbojgn-Kahan, Di Medem-Sanatorie: 104,
107; Kazdan, Di Medem-Sanatorie: 68; In di jorn fun jidiszn churwn: 331].
Zajmowała się też zbieraniem artykułów od żydowskich pisarzy do podziemnej prasy wydawanej przez Bund. Poza tym w
getcie tworzyła świeckie szkoły, pracowała jako nauczycielka oraz była
wiceprzewodniczącą Centrali Związku Towarzystw Opieki nad Sierotami i Dziećmi
Opuszczonymi (CENTOS), organizowała
samopomoc, kuchnie i świetlice dla dzieci, zawsze też znalazła czas na ich
rozwój kulturalny. Była członkinią kierownictwa Żydowskiego Komitetu Szkolnego
[Sz.M., Chawerte Sonie: 21–22;
Berman, Wos der gojrl: 143, 145], a
także JIKOR (Żydowskiej Organizacji
Kulturalnej) [Na temat jej aktywności w getcie, patrz np.: ARG, t. 27: passim; Archiwum Ringelbluma, t. 29a:
187]. W
getcie nadal mieszkała w swoim przedwojennym mieszkaniu na ul. Nowolipie 7 m 10
(5. piętro). Na ten adres otrzymywała pomoc z zagranicy, a także miała
wystawiony Ausweis [AŻIH, ŻSS, 211/70: 29; AŻIH, AJDC, 210/83: 30, 70]. Jej
mieszkanie było też ważnym miejscem spotkań bundowców. Znajdował się w nim
telefon, przez który kontaktowano się m.in. z bundowcami po „aryjskiej” stronie
Warszawy. Razem z nią mieszkała m.in. jej siostra z rodziną, Chaskl Filozof,
Dawid Klin i Berek Sznajdmil [In di jorn
fun jidiszn churwn: 336; Celemenski, 2000, 47; Klin, Mitn malech ha-mowes: 68].
W dniu 17 kwietnia 1942 roku gestapo chciało ją
aresztować za podziemną i wydawniczą działalność. Dzięki poinformowaniu jej o
tym przez bundowców, opuściła wówczas mieszkanie i uniknęła śmierci [Goldstein,
1961, 102–103]. Po tym incydencie ukrywała się w mieszkaniach przygotowanych
przez Bund. Podczas „Wielkiej Akcji” ukrywała się m.in. w mieszkaniu Lejba
Kersza, z którego widziała ludzi prowadzonych na Umschlagplatz, co wpływało na
nią przygnębiająco. Przebywała też w szopie Toebbensa na rogu ul. Waliców i
Prostej. Z każdym dniem jej stan psychiczny się pogarszał i pogłębiało się u niej
załamanie nerwowe, o czym pisał w swoich wspomnieniach
Bernard Goldstein [Golstein,
Five Years:
122–129] oraz Marek Edelman [Edelman,
Nieznane
zapiski: 76–77].
Według informacji zawartych w jej biogramie opublikowanym na
łamach nowojorskiego „Unzer Tsait – Sonia zmarła 10 września 1942 roku [Sz.M., Chawerte Sonie: 21]. Według informacji
zawartych w jej biogramie na kartach Lerer-Jiskor-Buch
[s. 262] – w dniu 13 sierpnia 1942 roku została zabrana z szopu Toebbensa na
Umschlagplatz. W dniu 1 października 1942 roku jej mąż Emanuel Nowogródzki
(mieszkający w Nowym Jorku) otrzymał przez Czerwony Krzyż wiadomość, że jego
żona zmarła 10 września 1942 roku [Doires
bundistn: 111].
Marek Edelman w swoich wspomnieniach podaje kilka wersji
dotyczących kontaktów z Sonią oraz daty zabrania jej na
Umschlaplatz. W
Getto walczy
tak opisuje te wydarzenia: „Dnia 13 sierpnia 1942 zostaje z
fabryki W[althera] C[aspara] Toebbensa zabrana
Sonia Nowogródzka. Dziwnie się to jakoś złożyło. Dwa dni przed tym Sonia,
wyglądając przez okno na powracających z pracy, mówi: «Moje miejsce jest nie
tutaj. Zobaczcie, kto zostaje w getcie – to przecież kołtuństwo. Cały proletariat
idzie czwórkami na Umschlag. Ja muszę z nimi pójść. Gdy ja z nimi będę, to
nawet w wspomnieniach
Bernard Goldstein [Golstein,
Five Years:
122–129] oraz Marek Edelman [Edelman,
Nieznane
zapiski: 76–77].
Według informacji zawartych w jej biogramie opublikowanym na
łamach nowojorskiego „Unzer Tsait – Sonia zmarła 10 września 1942 roku [Sz.M., Chawerte Sonie: 21]. Według informacji
zawartych w jej biogramie na kartach Lerer-Jiskor-Buch
[s. 262] – w dniu 13 sierpnia 1942 roku została zabrana z szopu Toebbensa na
Umschlagplatz. W dniu 1 października 1942 roku jej mąż Emanuel Nowogródzki
(mieszkający w Nowym Jorku) otrzymał przez Czerwony Krzyż wiadomość, że jego
żona zmarła 10 września 1942 roku [Doires
bundistn: 111].
Marek Edelman w swoich wspomnieniach podaje kilka wersji
dotyczących kontaktów z Sonią oraz daty zabrania jej na
Umschlaplatz. W
Getto walczy
tak opisuje te wydarzenia: „Dnia 13 sierpnia 1942 zostaje z
fabryki W[althera] C[aspara] Toebbensa zabrana
Sonia Nowogródzka. Dziwnie się to jakoś złożyło. Dwa dni przed tym Sonia,
wyglądając przez okno na powracających z pracy, mówi: «Moje miejsce jest nie
tutaj. Zobaczcie, kto zostaje w getcie – to przecież kołtuństwo. Cały proletariat
idzie czwórkami na Umschlag. Ja muszę z nimi pójść. Gdy ja z nimi będę, to
nawet w
