FENSTERBLAU SZYJA, DR
Losy przedwojenne
Szyja Fensterblau pochodził z religijnej żydowskiej rodziny
galicyjskiej. Jego rodzicami byli Moses Fensterblau (kupiec z Nowego Sącza) i
Chawa Landau. Wzięli oni ślub 18 października 1892 roku w Gorlicach, gdzie też
dziecięce lata spędził Szyja [AN Kraków-Nowy Sącz, sygn. 19, akt urodzenia –
Schia Fensterblau]. Po ukończeniu gimnazjum, kontynuował naukę studiując prawo
na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1913 roku otrzymał tytuł naukowy doktora
prawa [Studenci Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1850–1918].
Początkowo należał do
studenckiego kółka PPSD (Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska
Cieszyńskiego), następnie jeszcze w trakcie studiów związał się z Bundem. Przez
dłuższy czas przebywał w Borysławskim Rejonie Naftowym, gdzie pomagał zorganizować
współpracę z tarnowskim i krakowskim rejonem. W tym czasie stal się bliskim
znajomym Ignacego Daszyńskiego, dzięki którego rekomendacji zaczął współpracę z
redakcją centralnego organu prasowego PPSD – „Naprzód”. W działalności
partyjnej i adwokackiej dał się poznać jako dobry mówca i osoba o dużym
temperamencie.
Podczas I wojny światowej został zmobilizowany do armii
austriackiej w stopniu lejtnanta. Kiedy armia zajęła Radom, Fensterblau w
mieście nawiązał współpracę z bundowcami.
Następnie razem z armią dotarł do Chełma, gdzie został wice-burmistrzem
miasta. Tam też spotkał się ze Szmulem „Arturem” Zygielbojmem. Obok pracy
urzędowej poświęcał czas na pracę w szeregach Bundu, szczególnie wśród
młodzieży bundowskiej i dzięki niemu na początku 1917 roku powstał w miasteczku
dom, gdzie mieściły się różne bundowskie organizacje, a także m.in. kuchnia
pracownicza, uniwersytet ludowy oraz żydowski dom dziecka.
W latach 1919–1920 prowadził kancelarię adwokacką w
Radomiu, w latach 1920–1921 w Chełmie, a od 1921 roku w Krakowie, m.in. na ul.
Grodzkiej razem z dr. Izydorem Maschlerem, a następnie na ul. Zwierzynieckiej
23 (w 1934 r.) [Patrz:
Spis abonentów
Państwowej Sieci Telefonicznej;
Kalendarz.
Informator sądowy; AN Kraków, sygn. 5]. Przez cały ten czas był aktywnym
bundowcem, brał udział w zjazdach Partii. Centralny Komitet Bundu wysyłał go aby przemawiał
podczas zjazdów Partii, a także podczas masówek w różnych miastach, szczególnie
na tych w których brali udział również polscy robotnicy, wśród których był
znany i popularny z czasów pracy w PPSD. Był przewodniczącym Lokalnego Komitetu
Bundu w Krakowie. Walczył o prawa robotników, w tym o ośmiogodzinny dzień pracy
oraz z bezrobociem – walcząc o zasiłki dla bezrobotnych bez różnicy płci i
wieku [AIPN, Kr 056/18/16: 103, 111, 116]. Podczas wyborów do Sejmu w 1922 roku
kandydował z listy Bundu nr 4 w okręgu wyborczym nr 41 Kraków-miasto. Mieszkał
wówczas na ul. Karmelickiej 46 z żoną – z domu Gersztejn, która pochodziła z
Radomia i była nauczycielką ludową. Wówczas Bund krakowski nie uzyskał mandatu
[AIPN, Kr 056/18/16: 103]. Podczas wyborów w 1929 roku do Sejmu kandydował z
chrzanowskiego rejonu wyborczego [na temat jego aktywności politycznej patrz
także: judaiki.judaistyka.ul.edu.pl].
W dniu 26 listopada 1936 został
aresztowany za treść przemówienia „za bluźnierstwo i agitację komunistyczną”
podczas wiecu pierwszomajowego w Trzebini w dniu 1 maja 1936 roku, a w marcu
1937 roku skazany w głośnym procesie początkowo przez Sąd Najwyższy na 4 lata
więzienia, a po odwołaniu przez Sąd Okręgowy w Krakowie na 3 lata. O jego
procesie, który odbywał się na placu w Krakowie, pisano na pierwszych stronach polskiej prasy
regionalnej i ogólnokrajowej, głównie prawicowej [patrz np
.: Adwokat skazany na 4 lata więzienia za bluźnierstwo i agitację
komunistyczną;
Z kraju. Żyd skazany
za podburzanie tłumów;
Proces Adama
Doboszyńskiego. Ósmy dzień rozprawy]. W tym samym czasie zmarła jego jedyna
13-letnia córka.
W czasie wojny
W chwili wybuchu II wojny
światowej Fensterblau znajdował się w tarnowskim więzieniu, skąd został
uwolniony i powrócił do Krakowa. W domu czekała na niego żona i maleńki synek,
który urodził się kiedy on został już uwięziony. Tam m.in. razem z Jakubem Celemenskim (pseud. Celek)
utworzył podziemny Komitet Bundu, którego został przewodniczącym [Celemenski,
2000, 9–10, 20]. W ramach pracy partyjnej współpracował z Polską Partią
Socjalistyczną, a także jeździł po miastach celem nawiązania kontaktów z innymi
bundowcami, jak i też dążył do pozyskania kontaktów z bundowcami znajdującymi
się w obozach pracy. Pracował przy wydawanym przez PPS w Krakowie nielegalnym
biuletynie. W tym czasie nawiązał też współpracę z podziemnym Centralnym
Komitetem Bundu w Warszawie. Jesienią 1940 roku gestapo chciało go aresztować w
Krakowie, ale on w tym czasie przebywał już w Piotrkowie, z którego nie
powrócił już do Krakowa. Przeniósł się do Piotrkowa, myśląc, że tam będzie
bezpieczny, a stamtąd do Radomia, gdzie został przewodniczącym Sądu Polubownego
Żydowskiego i pracował w Radzie Żydowskiej (Judenracie) [AŻIH, AJDC, 210/83:
10; Klin, Mitn malech ha-mowes: 98;
The Central Database]. Według Celemenskiego od czerwca 1940 przebywał już w
Radomiu [Celemenski, 2000, 83–85]. Pod koniec 1941 roku uciekając przed
gestapo, razem z żoną i synkiem przyjechał do Warszawy [Edelman, 2017, 67]. Z
powodu złego fizycznego stanu, Bund chciał go umieścić po aryjskiej stronie miasta. Odmówił wyjścia z getta i brał czynny
udział w życiu podziemnego Centralnego Komitetu Partii. Był wówczas członkiem
Rady Partyjnej Centralnego Komitetu Bundu [In
di jorn fun jidiszn churwn: 329]. Pracował w fabryce plandeki. W wolnej
chwili tworzył poezję. Kilka jego utworów wydrukowano w nielegalnych
wydawnictwach bundowskich. Latem 1942 roku podczas wielkiej akcji razem z żoną i synkiem został wywieziony do obozu
zagłady Treblinka II, gdzie zginęli.
