SZKLAR MOSZE
Życiorys przedwojenny
Mosze Szklar pochodził z Brześcia,
skąd razem z rodzicami przeniósł się do Warszawy. Tutaj jego ojciec prowadził
mały warsztat z papierowymi portfelami. Mosze z zawodu był zecerem. Był jednym
z założycieli i najaktywniejszych działaczy Związku Zawodowego Żydowskich
Drukarzy w Polsce ogólnie, a szczególnie w Warszawie. Był członkiem egzekutywy
Centralnego Kierownictwa Związku Zawodowego Drukarzy w Polsce i członkiem redakcji
„Der Druker Arbeter”. Pracował w wydawnictwie „Jidisze Prese” dziennika „Der
Moment” przy ul. Nalewki 38. Tam w 1931 roku poznał go dziennikarz sportowy Sz.
Szajnkinder (Szejnkinder), co opisał w swoim dzienniku pisanym wiosną 1942
roku: „Cichy, zawzięty,
sarkastyczny zecer Szklar początkowo wydał mi się złym człowiekiem, wrogiem
ludzi z redakcji. W żydowskich wydawnictwach antagonizmy między zecerami a
pisarzami były na porządku dziennym. Dlatego ja, początkujący dziennikarz,
unikałem starego, doświadczonego zecera. Z czasem jednak zauważyłem, że Szklar
nie jest zły tak po prostu. Szklar walczy o coś z cichym uporem i zawziętością.
Szklar wyróżniał się czystym, europejskim, niemalże eleganckim strojem i
starannie uczesanymi, czarnymi jak sadza włosami od innych brodatych albo na
wpół oświeconych kolegów ze starszego pokolenia lub skrajnie nadętych młodych
zecerów. Szklar łączył postawę dobrego właściciela-zarządcy i odpowiedzialność
sumiennego robotnika. Potem dowiedziałem się, że Szklar nie jest członkiem
kooperatywy wydawnictwa. Nie został nim celowo, aby podkreślić swoje negatywne
nastawienie do spleśniałej, zdezorganizowanej kooperatywy. W późniejszych
latach, już jako doświadczony współpracownik redakcji, jako redaktor
techniczny, miałem okazję ponownie przekonać się, że Szklar, dyżurny kontroler
w zecerni, jest całkiem inny niż pozostali koledzy. Dla niego słowo znaczyło
słowo. Kiedy potrzebowałem jeszcze jednego zecera, szlifierza czy metrampaża, u
niego zawsze mogłem to załatwić. U innych nie” [ARG,t. 23: 349–350 – Szajnkinder]. (Według Marka Edelmana Szklar był
właścicielem drukarni, 2011,91).
Działał także w Bundzie. Jego żoną
była Ester Szklar z domu Fajngold. Mieli dwóch synów, którzy zmarli podczas II
wojny światowej. W latach 1917–1918 był uwięziony w Twierdzy Modlin z powodu
swojej działalności partyjnej [Hertz, Der
Bund in Pojln: 313].
W trakcie wojny
Podczas II wojny światowej
był aktywny w podziemnym Bundzie, w tym zajmował się drukowanie prasy – m.in. „Biuletynu”. Wchodził do „Kolektywu”
jak przedstawiciel drukarzy, a także do Czerwonego Krzyża i Komisji
Gospodarczej podziemnej Warszawskiej Organizacji Bundu [In di jorn fun jidiszn churwn: 330–331]. Był kierownikiem kuchni
ludowej na ul. Orlej 2, która była także miejscem spotkań członków organizacji
bundowskich w getcie [In di jorn fun
jidiszn churwn: 334]. Według Szajnkindera kuchnia kierowana przez Szklara
„służyła za przykład pod każdym względem. Szklar był w tej kuchni surowym
zarządcą w stosunku do zatrudnionych oraz korzystających z pomocy, ale
jednocześnie zawsze twierdził, że zupy mają być dobre, jednocześnie każdego
dnia walczył w Wydziale Kuchen o swoich pracowników, o lepsze uposażenia, o
lepsze warunki pracy, o dobre traktowanie i ochronę ich zdrowia. Szklar miał
jeszcze niezłe stanowisko w kuchniach szopowych. Materialnie był zatem
stosunkowo dobrze sytuowany. Koledzy mu zazdrościli, mimo że nigdy nikomu nie
odmówił posiłku” [ARG, t. 23: 350].
Jesienią 1940 roku kiedy Żydzi musieli przenieść się do getta –
razem z Lozerem Klogiem
zorganizowali grupę drukarzy z wózkami aby pomóc przenieść rzeczy Żydów z
„aryjskich” ulic miasta [Doires bundistn:
68]. Początkowo mieszkał na ul. Zamenhofa 9 (Na ten adres w październiku 1941
roku otrzymał paczkę żywieniową od bundowców z zagranicy [JLC Box 45, file 7]).
Na ten adres otrzymał pomoc z Zurychu przeznaczoną dla biednych Żydów z Polski
[YIVO, RG 1400 M9/155; AŻIH, AJDC, 210/83: 32]. Następnie zamieszkał z rodziną
na ul. Zamenhofa 8/19. Na ten adres miał wystawiony jako Mojsze Sklar Ausweis,
a w maju 1941 roku otrzymał paczkę żywieniową z zagranicy [AŻIH, AJDC, 210/83:
60; AŻIH, ŻSS, 211/70: 31].
Spod tego adresu został
zabrany przez gestapowców w
nocy z 17 na
18 kwietnia 1942 roku. Nikt początkowo nie wiedział co się z nim dzieje.
Jedynie przypuszczano, że został uwięziony. On wówczas został aresztowany i
osadzony na
Pawiaku, gdzie był
przesłuchiwany na temat wydawania i
kolportażu
nielegalnej prasy w getcie. Po przesłuchaniach, którym towarzyszyły okropne
tortury (w tym zmiażdżone genitalia i palce; dziury na stopach po papierosach),
podczas których nie wydał ani współtowarzyszy ani nie przekazał innych
informacji, został zastrzelony o 5:00 rano w maju po dwóch (według Goldsteina),
trzech (według Klina), a nawet czterech tygodniach (według Auerbach) na rogu
ul. Dzielnej i Smoczej lub według Abrahama Lewina i S. Szajnkindera w bramie na
ul. Nowolipki 54. Według Emanuela Ringelbluma i Pereca Opoczyńskiego został
wypuszczony i zastrzelony na ulicy w nocy z 11 na 12 maja 1942 roku. Jego ciało
było strasznie zmaltretowane, okradzione z butów i palta. Według
Racheli Auerbach można go było
zidentyfikować wyłącznie po znalezionych przy nim dokumentach. Został pochowany
na
cmentarzu żydowskim [ARG, t. 7,
201; ARG, t. 23,
22, 349–350; ARG,t. 29, 344, ARG
, t. 31: 271; Goldstein, 1961, 102;
Klin, 1968, 111–112].
Informacje na temat jego
aresztowania, a także śmierci zostały opisane na kartach wielu dzienników i
pamiętników, tym bardziej, że był znaną osobą; w tym przez Rachelę Auerbach,
Marka Edelmana, Bernarda Goldsteina, Dawida Klina, Abrahama Lewina, Pereca Opoczyńskiego
oraz S. Szajnkindera [zob. Edelman, 2015,30; Edelman,
2011, 91; ARG, t. 7:
201; ARG, t. 23, 22, 349–350;
ARG, t. 31, 271].
