MENDELSON JAKUB

Życiorys przedwojenny

Jankl Mendelson pochodził z biednej rodziny bundowskiej. Jego ojciec Icchak z zawodu pomocnik krawiecki, chociaż pochodził z rodziny chasydzkiej, został bundowcem. Bardzo wcześnie on i jego młodsza siostrzyczka (również należała do Cukunftu) stracili matkę. Wówczas szybko ulica stała się jego domem. Wielokrotnie powtarzał, że dzięki Cukunftowi wyrósł na ludzi, nie stoczył się i nie został np. kieszonkowcem, gdyż był dzieckiem ulicy obracającym się w półświatku [Doires bundistn: 433]. Bardzo szybko zaczął pracować jako krawiec. Wtedy też zrozumiał że musi zmienić swoje życie, zerwać z ludźmi ulicy i pójść w kierunku ludzi pracujących. Wtedy też związał się z młodzieżówką Bundu. Bardzo szybko dzięki swojej aktywności wszedł do Warszawskiego Komitetu Cukunftu. Miał wesołe uosobienie. Nawet najtrudniejszą sytuację potrafił obrócić w żart. Był bardzo lubiany wśród młodzieży. Nigdy nie przywiązywał wagi do dóbr materialnych. Ważne było dla niego tylko to aby miał gdzieś łóżko, na którym mógłby się przespać. Działając na rzecz organizacji bundowskich, często tak był pochłonięty pracą polityczną, że był bezrobotny i wówczas czasami głodował.

Podczas marszy i demonstracji do jego zadań należało noszenie flagi. Był przewodniczącym Cukunftu na Pradze, a także na ul. Krochmalnej – gdzie mieszkała biedota. W latach 20-tych był redaktorem „Jugnt Weker”. Przez rok siedział w więzieniu jako redaktor „Jugnt Weker”, za wygłaszanie mów przeciwko państwu polskiemu. Po wyjściu na wolność nie opowiadał o swoich przykrych przeżyciach z czasów zniewolenia. Natomiast uczył innych w organizacji pieśni i politycznych parodii (żydowskich i polskich), których się tam nauczył. Na zebrania na Pragę zwykle chodził pieszo, często też dlatego że nie miał na bilet, ale nigdy nie chciał wydać na to pieniędzy organizacji, bo każdy grosz Cukunftu traktował jak świętość nie do ruszenia na jego własne potrzeby. Był świetnym i efektownym mówcą. Jego język był pełen ludowych słówek i żartów, dzięki czemu jego mowy były zrozumiałe i bardzo dobrze odbierane przez ludzi najprostszych. Wiedziano, że dzięki jego wpływowi i pracy na ulicy Krochmalnej wśród najtrudniejszej młodzieży – wielu z nich z drogi przestępczej, poszło w stronę młodzieżówki i nawróciło się na dobrą drogę. Nie było dla niego pracy, której nie mógłby wykonać. To on odpowiadał za wydanie ostatniego numeru „Jugnt Weker” już po wybuchu II wojny światowej we wrześniu 1939 roku [Hertz, 1946, 567–568].

W latach 30-tych ożenił się i wówczas razem z żoną wynajął małe mieszkanko na ul. Nowolipie 4. Po raz pierwszy w swoim życiu miał własny ciepły dom. Około 1937 roku urodziła mu się córeczka Frumetl Mendelson [Celemenski, 2000, 14]. 

W trakcie wojny

Po wybuchu II wojny światowej pozostał w Warszawie. Mieszkał z rodziną na ul. Nowolipie 10/35. Na ten adres na nazwisko Jakub Mendelson miał wystawiony Ausweis oraz w maju 1941 roku otrzymał paczkę żywieniową z zagranicy [AYIVO, RG 1400 M9/155; AŻIH, ŻSS, 211/70: 29; AJDC, 210/83: 30, 59]. Na ten adres w październiku 1941 roku otrzymał paczkę żywieniową od bundowców z zagranicy [JLC, Box 45, file 7].Podczas wojny powtarzał „Żyjemy dalej”. Dzięki niemu słowa te stały się mottem podziemnego Cukunftu [Hertz, 1946, 518, 521]. Bardzo szybko zajął się organizacją podziemnego Komitetu Cukunftu, którego został członkiem. Zajmował się podziemnym archiwum partyjnym [Edelman, 2017, 55]. Został jednym z pierwszych kurierów między komitetami Cukunftu na prowincji. Zajmował się m.in. kolportażem nielegalnej literatury i prasy podziemnej drukowanej przez Cukunft i Bund, a także pomagał przy tworzeniu podziemnych organizacji na prowincji. Przemierzał pieszo odległości pomiędzy miasteczkami i miastami [In di jorn fun jidiszn churwn: 331, 334, 338]. Nosił ciężki plecak, gdzie pod ziemniakami ukrywał nielegalną literaturę, w tym prasę, a także partyjne pieniądze. Wyglądał jak wiejski handlarz. Przyjaźnił się z Welwlem Rozowskim. Po jednej z takich wypraw, podczas których został pobity przez Niemców, ledwo żywy powrócił do Warszawy. Od tego momentu miał krwotoki z płuc, które mogły być spowodowane obrażeniami jakich doznał podczas powrotu do Warszawy z jednej z podróży na prowincję w okolicach Lublina, gdy został bardzo mocno pobity przez Niemców. Za pieniądze przesłane od cukunftowców z Wilna, pomimo jego niechęci, gdyż nie chciał nadwerężać budżetu organizacji i nie uważał żeby należał mu się taki „przywilej”, warszawski Cukunft wysłał go do sanatorium do Otwocka [Celemenski, 2000, 92–93; Edelman, 2017, 55]. Po powrocie do getta pracował w warsztatach krawieckich zorganizowanych przez Cukunft na ul. Leszno 2. Pomimo choroby, zajmował się dalej pracą konspiracyjną, prowadził kilka „piątek” i m.in. kolportował nielegalną literaturę.

Mendele został wywieziony razem z żoną i 5-letnią córeczką podczas wielkiej akcji do obozu zagłady Treblinka II, gdzie zginęli. Jakub Celemenski w swoich wspomnieniach Elegy for my People. Memoirs of an Underground Courier of the Jewish Labor Bund in Nazi-occupied Poland 1939–45 (s. 111) opisał ostatnie spotkanie z Jankielem i jego rodziną przed wywózką [Hertz, 1946, 568–569].

W 1948 roku „Na wniosek Zarządu Głównego Związku Uczestników Walki Zbrojnej o Niepodległość i Demokrację – za zasługi położone w walce zbrojnej z okupantem hitlerowskim” Jakub Mendelson został pośmiertnie odznaczony Srebrnym Medalem Zasłużonym na Polu Chwały [Monitor Polski].