GRUŹLICA
Gruźlica – przed wojną
Gruźlica jest chorobą zakaźną, wywołaną przez
prątki zwane od nazwiska odkrywcy prątkami Kocha. Objawy najczęściej
występującej gruźlicy płuc to ogólne osłabienie, utrata masy ciała, kaszel,
plwocina z krwią. Chorobę potwierdzało się przez dokonanie badania
radiologicznego płuc oraz zrobienie rozmazu, próby tuberkulinowej (odczyn Pirqueta).
Przed wojną gruźlica stanowiła piątą
przyczynę zgonów wśród Żydów i odpowiadała za 8,2% zgonów. Tymczasem wśród
nie-Żydów w przedwojennej Warszawie choroba ta stanowiła pierwszą przyczynę
zgonów i odpowiadała za 17% ogółu śmierci (ARG, t. 12, s. 459).
Gruźlica - w czasie wojny
Wybuch wojny zmienił tę statystykę.
Tragiczne warunki życia, w jakich znaleźli się Żydzi, zwłaszcza stłoczenie w
getcie, wpłynęło bezpośrednio na rozprzestrzenianie się gruźlicy. Wzrost umieralności na tę chorobę wśród Żydów
ilustrują dane:
W roku 1936 – 300 przypadków; w 1939
– 287; w 1940 – 784; przez pierwsze dwa miesiące 1941 – 619 (ARG, t. 33, s.
311). W całym 1941 roku zarejestrowano 1759 nowych przypadków gruźlicy (Tak
było…, s. 58). Jeśli chodzi o dzieci, to w szpitalu
Bersohnów i Baumanów w 1940 roku na 241 chorujących zmarło 45, zaś w 1941 –
na 424 chorych zmarło 115 dzieci. Według poszlakowych powojennych szacunków
Trunka w 1941 roku w getcie na gruźlicę zmarło ok. 14 600 osób czyli 33,7%
wszystkich zmarłych (za: Roland, s. 158), choć statystyki żydowskie z czasów
wojny nie potwierdzają aż tak wysokiego odsetka. Wynika to z różnych przyczyn.
Potwierdzenie gruźlicy wymaga często sekcji zwłok, której w getcie nie
przeprowadzano często. W sytuacji tak masowych zgonów na tyfus i chorobę głodową,
czyli chorób, których objawy są charakterystyczne, gruźlica mogła pozostać nierozpoznana.
W warunkach getta gruźlicę było szczególnie trudno rozpoznać także dlatego, że
aparaty rentgenowskie były w niewystarczającej ilości i słabe, ponadto w
przypadku ciężkiego niedożywienia (czy choroby głodowej) standardowe sposoby
wykrywania gruźlicy zawodziły (np. próba tuberkulinowa Mantoux; zob. Choroba głodowa, rozdz. 2), a obraz
kliniczny był często niejasny, m. in. często gruźlica przebiegała bez gorączki.
Zasadniczy powód zaniżania odsetka zmarłych na gruźlicę w statystykach podał Ludwik Hirszfeld. Mianowicie gruźlica jest chorobą zakaźną i według
oficjalnych zarządzeń sanitarnych wymaga, aby zmarły był chowany w trumnie. W
getcie osoby, które nie mogły sobie pozwolić ze względów finansowych na trumnę,
przekupywały lekarza, by wpisywał jako przyczynę zgonu inną chorobę (Hirszfeld,
s. 290). Według Hirszfelda około 12-15% mieszkańców getta miało w płucach
zmiany gruźlicze. Można przyjąć, że duża część osób, których przyczyną śmierci
był bezpośrednio tyfus lub głód, miały także gruźlicę.
Dla niemieckiego inspektora zdrowia
w Warszawie Wilhelma Hagena to
właśnie gruźlica była największym problemem zdrowotnym stolicy (większym niż
tyfus). Według obliczeń Hagena w ostatnich trzech miesiącach 1939 roku
zapadalność na gruźlicę wzrosła trzykrotnie, a od pierwszych miesięcy 1940 roku
zaczęła wzrastać liczba zgonów z powodu niedożywienia i gruźlicy (cyt. z
Roland, s. 156)..
Jak istotnym problemem było
rozprzestrzenianie się gruźlicy wśród warszawskich Żydów w czasie wojny
świadczy fakt, że grupa One Szabat w
planowanej monografii Sytuacja dzielnicy żydowskiej w Warszawie w
1941 w liczbach osobny punkt poświęciła „rozwojowi gruźlicy w dzielnicy
żydowskiej” (ARG, t. 11, s. 152, punkt 7h; ostatecznie opracowanie nie
powstało).
Przekonanie, że gruźlica niesłychanie
się szerzy, podzielali także zwykli mieszkańcy dzielnicy. Anonimowy autor
pamiętnika pisał: „Gruźlica do ostatnich chwil getta warszawskiego czyniła
przerażające spustoszenia. Walka z nią była absolutnie niemożliwa. Tysiące
ludzi dorosłych i dzieci ginęło z powodu braku tłuszczów, mleka czy cukru.
Szpitale były przepełnione, a lekarze zrozpaczeni swą bezsilnością” (NN, sygn.
302/21, s. 5). Mieszkańcy obserwowali, że na gruźlicę wymierają całe skupiska
osób prątkujących (por. ARG, t. 34 s.
96: „u Finkelsztajna pracownicy masowo wymarli na gruźlicę”).
Szpitale wobec epidemii gruźlicy
W warunkach getta niemożliwym
okazało się ograniczenie występowania choroby. Do jej skutecznego ograniczenia
konieczne jest izolowanie chorych prątkujących, a ponadto chorzy powinni
przebywać w suchych pomieszczeniach, spędzać czas na świeżym powietrzu i na
słońcu, a także właściwie się odżywiać. W warunkach getta spełnienie tych
warunków nie było możliwe. Głód i przeludnienie stanowiły idealne warunki do
rozwoju choroby, jako że w gruźlicy droga kropelkowa zwiększa szanse zakażenia
wprost proporcjonalnie do gęstości zaludnienia. Ponadto leczenie utrudniał
fakt, że w warszawskim getcie szczególnie rozpowszechniona była gwałtowna
postać gruźlicy, atakująca płuca i niszcząca je bardzo szybko (w
przeciwieństwie do postaci łagodnej, która może tlić się latami i nie dawać
objawów) (Roland, s. 167). Lekarz Jakub
Penson podkreślał, że przebieg kliniczny gruźlicy w getcie odbiegał od
standardowego. Wyniszczeni przez niedożywienie chorzy po zarażeniu się gruźlicą
nie mogli rozwinąć mechanizmów odpornościowych, w wyniku czego gruźlica
przebiegała u nich „jak ostra choroba zakaźna i kładła kres życiu chorych w
ciągu kilku lub kilkunastu dni” (Penson, s. 83). Bardzo często chorzy, którzy
byli przyjmowani do szpitala, znajdowali się już w bardzo zaawansowanym stanie
gruźlicy, tj. w gruźlicy rozpadowej. Przypadki takie kończyły się w krótkim
czasie śmiercią.
Przez
cały okres istnienia getta w szpitalu dla dzieci im. Bersohnów i Baumanów
istniał oddział gruźliczy, zajmujący kilka pokoi na trzecim piętrze budynku
przy ul. Siennej. Ordynatorką oddziału była dr Margolisowa . Pracująca w nim Adina
Blady-Szwajger pisała o „bezsilności medycyny” w getcie, „bo zaczęła się
gruźlica, wszechwładna i panująca. I to było tak, że jak dziecko stawało na
nogach po zejściu obrzęków głodowych i nawet zaczynało rozmawiać, wykonywało
się odczyn Pirqueta. A ten odczyn – wypadał dodatnio. I chociaż nie było
żadnych innych objawów gruźlicy, już było wiadomo, ze to nie potrwa dłużej niż
6-8 tygodni” (Blady-Szwajger, s. 75).
W getcie leczenie gruźlicy musiało
ustąpić o wiele pilniejszemu zadaniu – leczeniu tyfusu. W związku ze
wzrastającą falą zachorowań na tyfus Wydział
Zdrowia Rady Żydowskiej podejmował decyzje o ograniczeniu działalności
oddziałów gruźliczych i zamienianiu ich na tyfusowe. Brak miejsc w
szpitalach powodował niemożność
izolowania chorych prątkujących. Wobec powyższego Komisja Zdrowia Grupy
Narodowościowej Lekarzy Żydowskich w Warszawie w swoim memoriale do Rady
Żydowskiej latem 1941 roku postulowała pilne utworzenie izolatorium na 500
łóżek dla chorych prątkujących oraz kolejnych 500 łóżek szpitalnych dla chorych
na gruźlicę. Utworzeniem miejsca miała zająć się Rada, natomiast wyposażeniem oddziałów
– komitety domowe. Prawdopodobnie do
realizacji powyższych postulatów nie doszło. Ostatecznie po tym, jak krzywa
zachorowań na tyfus spadła, w październiku 1941 roku w gmachu przy ul. Leszno 109/111 utworzono oddział
gruźliczy (ARG, t. 12, s. 102). Wobec ogromu potrzeb szpital na Czystem starał się utrzymać oddział gruźliczy przez cały
czas działalności szpitala (mimo że w czasie epidemii tyfusu stawał się przede
wszystkim szpitalem epidemicznym).
Trudności w ograniczeniu występowania choroby
Szczególnie trudne warunki dla
chorych na gruźlicę występowały na Gęsiówce
i w punktach dla uchodźców,
szczególnie w okresie zimowym. Cele Gęsiówki nie były opalane, ściany
przesiąknięte były wilgocią, z powodu niezwykłego zatłoczenia z sufitu i ścian
ściekała woda. Miejsce to sprzyjało rozprzestrzenianiu się gruźlicy (ARG, t. 5,
s. 511).
Z
powodu niezwykłego zatłoczenia oraz bardzo złych warunków lokalowych również
punkty były miejscem niezwykłego skumulowania prątków choroby. Dużym kłopotem
była niemożność izolacji osób prątkujących. Skierowania do szpitala na oddział
gruźliczy nie były realizowane z powodu częstego wstrzymywania przyjęć (ARG,
tom. 5, s. 105). Co prawda w punktach starano się o dodatkowe dożywianie dla
chorych na gruźlice, miało to jednak charakter raczej symboliczny i nie
wpływało na poprawę zdrowia chorych („Rozdaliśmy 1020 porcji i 300 porcji manny
dzieciom i gruźlikom”; ARG, t. 5, s. 149). Autor opracowania dotyczącego
sytuacji zdrowotnej ludności żydowskiej od końca 1939 roku do końca 1940 pisał:
„Gwałtownie nasiliła się śmiertelność z powodu różnych chorób. Szczególnie
rozszerzyła się i nasiliła gruźlica płuc. Zarówno liczba nowych przypadków, jak
i zaostrzenie [tych] już istniejących, jest bardzo duża, a ich przebieg ciężki.
Nie może być mowy dziś o klimatycznej kuracji. Nad wyraz tragiczna jest w tym
kontekście sytuacja w „punktach”. W pokoju cztery na sześć metrów mieszka około
20–25 ludzi, między nimi również małe dzieci. Wśród dorosłych znajdują się
chorzy i panują wszystkie warunki, żeby choroba ta się rozprzestrzeniła i
byłoby to zakłamaniem ze strony medycyny, gdyby twierdzono inaczej. Pokonanie gruźlicy związane jest z
przerażająco wielkimi trudnościami, wymaga to warunków, instalacji i
inwestycji, które były ciężkie do zdobycia również przed wojną. W obecnej
sytuacji, gdy tak wielka liczba głoduje i po prostu umiera z głodu, nie ma
szansy, żeby choroba ta nie rozszerzała się jeszcze bardziej” (ARG, t. 33 s.
309).
Aczkolwiek w punktach masowo
szerzyła się gruźlica, to jednak ostatecznie głód powodował nieporównywalnie
wyższą śmiertelność (tzn. tak było to definiowane w statystykach, można
przyjąć, że duża część osób zmarłych z głodu była też nosicielami gruźlicy, a
statystyki zmarłych gruźlików są zaniżone z powodów, o jakich pisał Hirszfeld).
Oficjalne statystyki zgonów z powodu gruźlicy w punktach dla przesiedleńców
przedstawiały się następująco: 1,2% ogólnej liczby zgonów (w maju 1941) oraz 3%
(w czerwcu 1941). Dla porównania procent osób zmarłych z głodu wynosił w tych
okresach 71,2% oraz 83%. (ARG, t. 5, s. 117). W zestawieniu „Przyczyny zgonów w
punktach dla uchodźców i przesiedleńców pod opieką lekarską TOZ” znajdujemy następujące liczby
bezwzględne ilustrujące stan w ciągu czterech miesięcy 1941 (maj, czerwiec,
lipiec, sierpień): 8, 16, 12, 12 przypadków; w tym czasie z głodu umierało
każdego miesiąca 270-330 podopiecznych punktów (ARG, t. 34, s. 12).
Inaczej
rzecz miała się w szpitalach – zwłaszcza w szpitalu dziecięcym im. Bersohnów i
Baumanów. Tu także dominowały zgony z powodu choroby głodowej, ale liczba
zmarłych na gruźlicę była również bardzo wysoka – w ciągu pierwszych pięciu
miesięcy 1941 roku odpowiednio – 23,2% zgonów na gruźlicę oraz 26,4% zgonów z
powodu obrzęków głodowych (ARG, t.34, s. 11). „Największe żniwo zbiera wśród
dzieci gruźlica, która towarzyszy głodowi” – pisał autor opracowania
dotyczącego statystyki (ARG, tamże).
Znane
podwarszawskie przeciwgruźlicze szpitale uzdrowiskowe czyli Brijus w Otwocku oraz sanatorium dla dzieci im. Włodzimierza
Medema w Miedzeszynie działały nadal w czasie okupacji, ale wobec ogromu
potrzeb mogły zapewnić opiekę jedynie niewielkiemu odsetkowi potrzebujących.
Placówki borykały się z ogromnymi problemami finansowymi i aprowizacyjnymi,
brakiem leków.
