Kursy zawodowe

Uruchomienie kursów zawodowych w getcie

Jedną z gałęzi szkolnictwa w getcie warszawskim stanowiły kursy zawodowe. Z jednej strony kursy funkcjonowały oficjalnie i legalnie, z drugiej strony często stanowiły przykrywkę innej aktywności – kształcenia na poziomie akademickim.

15 sierpnia 1940 roku, a więc jeszcze przed utworzeniem getta, niemieckie władze wyraziły zgodę na uruchomienie kursów przysposobienia rzemieślniczego. Miały one przygotować Żydów do pracy w charakterze wykwalifikowanych robotników. Najpierw za ich organizację odpowiedzialny był Wydział Kształcenia Rzemieślniczego (od maja 1941 roku – Wydział Kształcenia Zawodowego), na czele którego stał Leon Fajgenbaum, a kiedy jesienią 1941 roku ponownie otwarto szkoły powszechne, instytucja ta została włączona do Wydziału Szkolnego (jako referat Kursów Przeszkolenia Zawodowego). Uruchomienie kursów wymagało wcześniejszych przygotowań: Przystąpiono do uporządkowania sal warsztatowych w żydowskich szkołach zawodowych, które to sale otrzymały od chwili zamknięcia szkół częściowo inne przeznaczenie, częściowo zaś uległy uszkodzeniu; ponadto przystąpiono odo skompletowania personelu instruktorskiego. Jednocześnie przeprowadzane są badania lekarskie kandydatów (ARG, t. 12, s. 525).

Od początku cieszyły się one bardzo dużą popularnością. W ciągu 3 dni uruchomiliśmy kursy zawodowe, zanotował prezes Rady Żydowskiej Adam Czerniaków 21 sierpnia 1940 roku (Dziennik, 144). Lepiej wyglądało kształcenie czy dokształcanie zawodowe młodzieży dorastającej i dorosłych. Niemcy nie popierali go, nie stawiali mu jednak przeszkód. Powstają więc pod auspicjami Rady Żydowskiej najrozmaitsze kursa. Istnieje w zalążku uniwersytet i politechnika, zapisał z kolei adwokat Stanisław Adler (Adler, 2018, s. 286).Kursy zostały przewidziane dla 300 uczniów i uczennic, ale szybko okazało się, że chętnych jest znacznie więcej. Nie bez znaczenia był fakt, że uczestnictwo w nich zwalniało z obowiązku pracy przymusowej.

Rodzaje kursów zawodowych

Kilka miesięcy później, 5 listopada 1940 roku otwarto kolejne kursy, na które przyjęto ponad 1000 nowych słuchaczy. Prowadzono osobne zajęcia dla mężczyzn (ślusarstwa, tokarstwa mechanicznego, elektromechaniki, ślusarstwa budowlanego) i dla kobiet (kursy krawiectwa damskiego, konfekcji dziecięcej, bieliźniarstwa, gorseciarstwa, galanterii). Z czasem liczba kursów wzrosła, pojawiły się nowe specjalności (mechaniki samochodowej, mechaniki optycznej, stolarstwa, cukiernictwa, modniarstwa, trykotarstwa, wyrobu sztucznych kwiatów, biurowości i maszynopisania), uruchomiono też więcej miejsc. Zorganizowano również kursy koedukacyjne (chemii stosowanej, kreślarstwa budowlanego, kreślarstwa maszynowego, grafiki stosowanej). W kwietniu 1941 roku uczestniczyło w nich ponad 2400 osób. Zajęcia kursowe prowadzili najczęściej specjaliści i wykładowcy znani jeszcze przed wojną, choć zdarzali się też przypadkowi i mniej wykwalifikowani nauczyciele.

Kursy zawodowe cieszyły się dużą popularnością w getcie również dlatego, że zastępowały szkoły, które dla Żydów pozostawały zamknięte od początku okupacji. Pozwolenie na oficjalną działalność uzyskały tylko dwie placówki: Szkoła Pielęgniarstwa oraz Zawodowa Szkoła Tańca Reginy Judtowej. Od jesieni 1941 roku władze niemieckie wyraziły zgodę na ponowne uruchomienie szkół, ale jedynie na poziomie podstawowym – nauczanie jawne. Wcześniej rozwinęło się tajne nauczanie na poziomie podstawowym, średnim i wyższym. Dla tego ostatniego przykrywkę stanowiły właśnie legalnie działające kursy zawodowe, organizowane i finansowane z funduszy Rady Żydowskiej oraz instytucji społecznych, takich jak: TOZ, ORT, Toporol. Kursy były płatne (średnio 25–40 zł miesięcznie, choć zdarzały się droższe), ale mniej zamożni słuchacze mogli skorzystać z ulg, a nawet zwolnień z opłat. Na niektórych wymagano świadectwa ukończenia szkoły powszechnej.

Kursy medyczne jako kursy zawodowe

Szczególną renomą cieszyły się kursy medyczne na poziomie akademickim. W maju 1941 roku z inicjatywy lekarzy Ludwika Hirszfelda i Juliusza Zweibauma uruchomiono Kurs Przysposobienia Sanitarnego do Walki z Epidemią, który w rzeczywistości był tajnym Wydziałem Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego. Program obejmował dwa pierwsze lata medycyny. Zajęcia odbywały się w budynku Collegium przy ul. Leszno 84 (siedziba Wydziału Pracy Rady Żydowskiej) oraz przy ul. Leszno 58 (w Ambulatorium Pogotowia Ratunkowego) w godzinach popołudniowych (17–20). Praktyki prowadzono również w prosektorium szpitala na Lesznie 1 oraz w laboratorium w Stawkach, czyli w oddziałach Szpitala Starozakonnych na Czystem. Zainteresowanie kursami zdecydowanie przerosło oczekiwania organizatorów – zgłosiło się ponad 500 osób.

Zapał wśród słuchaczy jest bardzo chwalebny, nastrój pracy bardzo poważny. Można śmiało stwierdzić, że poziom wiedzy słuchaczy nie jest niższy od wiedzy słuchaczy medycyny pomimo fatalnych warunków pracy, trudności i ciężkiej sytuacji uczącej się młodzieży. […] Kursy medyczne należą do najlepiej zorganizowanych, najpopularniejszych i najpoważniejszych szkół w getcie (ARG 33, 216). Opinię tę potwierdzały słowa słuchaczy: w grudniu zaczęłam uniwersytecki kurs farmacji, zorganizowany przez profesora Ludwika Hirszfelda […] Kursy były bardzo ciekawe i przechodziły nawet zakres zwykłej farmacji. Siedziałyśmy tam po osiem przy dużych stołach i bardzo się zaprzyjaźniłam z koleżankami z mego stolika. […] Wracałam do domu krótko przed godziną policyjną […] Myślałam wtedy często, jak to dobrze, że chociaż na kursach mogę zapomnieć o przykrej rzeczywistości, wspominała Janina Brandwajn-Ziemian (40).

Z kolei w 1942 roku uruchomiono tzw. kurs kliniczny, przeznaczony dla starszych studentów, absolwentów wyższych lat studiów medycznych, którzy mieli praktyki w różnych szpitalnych oddziałach. Ludwik Hirszfeld współpracował z Izraelem Milejkowskim przy jego organizacji. Wcześniej, 7 grudnia 1941 roku uruchomione zostały 9-miesięczne kursy farmaceutyczne, w których wzięło udział około 50 słuchaczy. Prawdopodobnie realizowano na nich program studiów wyższych z dziedziny farmacji. Juliusz Zweibaum przeprowadził natomiast kilka 2–3 miesięcznych szkoleń dotyczących chorób zakaźnych. Zajęcia były przeznaczone dla lekarzy i dentystów. Ze względu na nieustające zagrożenie epidemią w getcie władze niemieckie wyrażały zgodę na takie działania.

Kursy graficzne

Rada Żydowska zorganizowała również kursy graficzne (kursy rysunku i grafiki użytkowej), które rozpoczęły się pod koniec 1940 roku. Kierował nimi Dawid Greifenberg. Jedną z uczestniczek była Mary Berg, która od początku 1941 roku uczyła się rysunku technicznego, historii sztuki, historii architektury, grafiki i projektowania strojów. Niestety, dużą rolę w wyborze kursantów odgrywają „znajomości”. Najpierw buntowałam się przeciwko temu, lecz gdy zdałam sobie sprawę, że mam małe szanse na przyjęcie, ostatecznie postanowiłam uciec się do takich samych środków, pisała, komentując fakt, że na kilkadziesiąt miejsc zgłosiło się prawie 600 kandydatów. Same zajęcia wspominała dobrze: Panuje tam miła atmosfera. Czuję się, jakbym codziennie przez kilka godzin gościła w innym świecie, z dala od upiornego życia w getcie. Zajęcia odbywają się od dziewiątej rano do pół do trzeciej po południu i obejmują zarówno teorię, jak i ćwiczenia praktyczne (Berg, 2007, 103, 105). We wrześniu 1941 roku miała miejsce wystawa prac uczniów. Znalazły się na niej nie tylko obrazy, ale także plakaty, dekoracje teatralne, okładki i ilustracje do książek, modele sukien, wzory tkanin, nawet makiety nowoczesnych bloków mieszkalnych. Zwiedzam wystawy prac kreślarskich, kursów rysowniczych i innych. Trudno wyjść z podziwu. Co za wspaniała młodzież, jakie bujne talenty! Ile inwencji, jaka precyzja wykonania, co za umiłowanie przedmiotu!, zachwycał się jeden ze zwiedzających(Adler, 2018, s. 186).

Kursy techniczne

W getcie funkcjonowały również kursy techniczne, utworzone zimą 1942 roku i prowadzone na poziomie akademickim („zastępcza politechnika”). Zostały podzielone na dwa wydziały: maszynowy i elektryczny. Ze względu na planowaną realizację programu studiów wyższych zajęć liczono na uznanie dyplomów po wojnie.

Młodzież mogła uczyć się też w Pedagogium, czyli na pomaturalnych kursach dla nauczycieli, uruchomionych w kwietniu 1942 roku. Były podzielone na dwa wydziały: nauk przyrodniczo-matematycznego (pod kierunkiem Bruno Winawera) i judaistyczny-pedagogicznego (pod kierunkiem Menachema Edmunda Steina), bo judaistyka jako humanistyka żydowska jest podstawą nauczania w szkołach powszechnych (ARG, t. 33, s. 213). Zajęcia te nie były jednak zbyt popularne wśród młodzieży. Może szukać należy przyczyn braku zainteresowania w fakcie, iż praktyczne względy (szanse uzyskania pracy w szkołach) są zbyt słabe wobec braku odpowiedniej ilości szkół, a czysto naukowe zainteresowania młodzieży kierują ją w stronę przedmiotów matematyczno-przyrodniczych (ARG, t. 33, s. 214).

Kursy prawa

W porozumieniu z władzami Uniwersytetu Warszawskiego powstały także kursy prawa. Rozpoczęły się wiosną 1942 roku, a ich inicjatorem i jednym z wykładowców był adwokat Mieczysław Ettinger. Oprócz niego zajęcia prowadzili też Stanisław Adler i Szymon Rundstein. Słuchacze wspominali, że trzymały one wysoki poziom.

Instytucje organizujące kursy

Nie wszystkie kursy organizowała jednak Rada Żydowska czy jej wydziały. Od początku 1941 roku wiele z nich było prowadzonych przez instytucje społeczne. Toporol organizował kursy przysposobienia rolniczego, ogrodnictwa i warzywnictwa, a razem z Towarzystwem Szerzenia Pracy Zawodowej i Rolnej wśród Żydów „ORT”: gospodarstwa wiejskiego. Program obejmował zarówno zajęcia teoretyczne, jak i praktyczne – w ogródkach warzywnych i małych gospodarstwach na terenie getta. Była to forma tzw. pomocy konstruktywnej.

Podsumowanie

Bardzo często program kursów był znacznie szerszy i bardziej różnorodny, niż wskazywała nazwa, często na znacznie wyższym poziomie niż deklarowany oficjalnie. Taka sytuacja miała miejsce w przypadku kursów medycznych czy graficznych. Podobnie jak w przypadku całego szkolnictwa w getcie również na kursach borykano się z problemem odpowiednich warunków lokalowych (brak światła i ogrzewania) i materialnych (brak podręczników i pomocy naukowych).

Łącznie w okresie od września 1940 roku do końca grudnia 1941 roku Rada Żydowska zorganizowała 140 różnych kursów, głównie rzemieślniczych, na które uczęszczało 6291 osób. Liczba ta nie obejmowała zajęć prowadzonych przez instytucje społeczne, w przypadku których w źródłach pozostały jedynie częściowe dane. I tak np. w 1941 roku w kursie przysposobienia rolniczego udział wzięły w sumie 152 osoby, a w kursie gospodarstwa wiejskiego – 324 osoby. Kursy odbywały się w budynkach, w których przed wojną znajdowały się żydowskie szkoły rzemieślnicze, tj. przy ul. Stawki 36, ul. Grzybowskiej 26 i ul. Siennej 16. W trakcie zajęć uczniowie dostawali niewielki posiłek (chleb i kawę). Z kolei w 1941/1942 roku kursy medyczne (razem z kursem farmaceutycznym) łącznie ukończyło 500 osób.

Kursy pomimo konieczności ponoszenia opłat, nierzadko wysokich, cieszyły się dużą popularnością wśród młodzieży. Stwarzały szansę szybkiego wyuczenia zawodu, stanowiły namiastkę uniwersytetu i chroniły przed wysyłką do obozów pracy przymusowej. Dawały poczucie sensu. Z czasem nastąpił spadek zainteresowania kursami, choć wciąż przyciągały one część młodzieży.

Rozpoczęcie tzw. wielkiej akcji likwidacyjnej 22 lipca 1942 roku oznaczało koniec edukacyjnej działalności w getcie warszawskim – zarówno tej jawnej, jak i tajnej, także tej na poziomie akademickim. Co prawda, w getcie nadal funkcjonowały „szczątkowe formy tajnej edukacji”, ale o zorganizowanym szkolnictwie nie można już było mówić. Lipcowe wysiedlenia, w których zginęła większość słuchaczy, położyły kres edukacji w getcie warszawskim. Po wojnie wydano około 50 dyplomów ocalałym z Zagłady uczestnikom kursów.