Gancwajch Abraham (Abram)
Biografia do 1939 r.
Urodził się 5 grudnia 1902 w
Częstochowie („Fahndungsnachweis…” 1943, nr 8,116; „Fahndungsnachweis”
1944, nr 4/6, 108) jako syn Hirsza (Hersza) i Rywki
(„The Australian Jewish News” 1963). Jego ojciec był kupcem i pośrednikiem w
większych transakcjach handlowych (AŻIH/301_4859). Starsze rodzeństwo, brat Izrael Lejb i siostra Bella vel Bejla,
osiedlili się w Australii w latach 20. („The Australian Jewish News” 1947, nr 20, 9; „The
Australian Jewish Herald” 1947, nr 17, 12). Dołączyły do nich potem dwie
młodsze siostry: Gucia i Różka. Najmłodsza siostra, Miriam, została w Polsce.
Była żoną Mojżesza Merina, w czasie wojny Prezesa Rady Żydowskiej w Sosnowcu,
następnie Prezesa Związku Rad Żydowskich na terenie całego Zagłębia i Śląska.
Odebrał tradycyjne
żydowskie wykształcenie religijne w chederze. Ukończył gimnazjum Żydowskiego
Towarzystwa Szkół Średnich w Częstochowie. W młodości był działaczem
organizacji Haszomer
Hacair, potem Poalej-Syjon Prawicy (AŻIH/301_4859). Pracował jako nauczyciel języka hebrajskiego w szkołach
Tarbutu i dziennikarz prasy żydowskiej w Częstochowie i Zagłębiu. W latach
1927-1928 był redaktorem tygodnika „Konsker Cajtung”.
Przebywał
za granicą, najdłużej w Belgii, gdzie jego brat, Izrael Lejb, studiował prawo
(„The Australian Jewish News” 1963, nr 46, 4). Miał tam pracować jako redaktor
pisma Poalej-Syjon Prawicy (AŻIH/301_4859). Następnie
wyjechał do Wiednia, gdzie współpracował z antyhitlerowskim pismem
„Gerechtigkeit” (Sprawiedliwość) wydawanym przez katolicką pisarkę i
publicystkę Irenę Harand. Był też autorem tłumaczenia i wstępu do jidyszowej
edycji broszury o antysemityzmie tej autorki So oder so: Wahrheit über Antisemitismus (Tak albo tak. Prawda o
antysemityzmie), która ukazała się w 1933 r. pod
tytułem Azoj? Azoj? Der Emec wegen
Anti-Semitizm. Według niepotwierdzonych informacji podczas pobytu w Wiedniu
miał zostać zwerbowany przez wywiad hitlerowski i został jego agentem
(Rutkowski 1956, 39).
Po dojściu Hitlera
do władzy wyjechał z Wiednia i wrócił do Polski. Zajął się propagowaniem
antyhitlerowskiego ruchu wśród Żydów, inspirowanego broszurą Harand, ale nie
wzbudził zaufania żydowskiej opinii publicznej („Hajnt” 1934, nr 78, 7;
Rutkowski 1956, 38).
Osiedlił
się w Łodzi. Był redaktorem tygodnika w języku polskim należącego do
jednej z chrześcijańskich organizacji misjonarskich (Armii Zbawienia lub
Stowarzyszeniem Badaczy Pisma Świętego). Miał też pisać artykuły dla
antyhitlerowskiego pisma o nazwie „Wolność” (AŻIH/301_4859).
W getcie warszawskim
Według niepotwierdzonych informacji
w pierwszych miesiącach okupacji miał się zajmować szpiegostwem na rzecz
III Rzeszy w Wilnie, Lwowie i Białymstoku, a następnie zostać oddelegowany
przez Niemców do pracy agenturalnej w getcie warszawskim (Rudnicki 1956, 39).
Za ich zgodą powołał tam agenturę gestapo, znaną pod nazwą „Trzynastki” od jej siedziby znajdującej się przy ul. Leszno 13,
która działała od kwietnia 1940 r. do maja-czerwca
1943 r. Podlegały mu powiązane z nią liczne instytucje, urzędy, biura i organizacje,
m.in. Urząd do Walki z Lichwą i
Spekulacją, Komisaryczny Zarząd
Nieruchomości w dzielnicy Leszno, Żydowskie Pogotowie Ratunkowe, Biuro
Kontroli Plakatów, Urząd Kontroli Miar i Wag, Związek Żydowskich Inwalidów
wojny w 1939 r., Wzajemna Samopomoc Gospodarcza, Sektor Młodzieżowy, Sektor
Religijnych Żydów, Koła Hebraistów, Sekcja Ochrony Pracy, Oddział Pracy
Przymusowej, Oddział Rzemiosła i Handlu, Oddział Zwalczania Przestępczości i
Żebractwa wśród młodocianych, Patronat nad pisarzami i artystami, Liga
Antyradziecka (Rudnicki 1956, 39).
Próbował przejąć władzę
nad warszawskim Judenratem, co
doprowadziło go do ostrego konfliktu z prezesem Adamem Czerniakowem. Był także jednym z dwóch (obok Alfreda Nossiga) informatorów
sporządzających dla Niemców regularnie raporty o sytuacji w getcie (Gutman, Browning
2006, nr 2, 320-321).
Zdaniem
naocznych świadków swoją silną pozycję w getcie warszawskim zawdzięczał
znajomości z austriackim dziennikarzem, Wilhelmem Ohlenbuschem, kierownikiem
Wydziału Propagandy w gubernatorstwie warszawskim.
Miał mieć także wpływowego protektora w osobie Ernsta Kaha, kierownik Wydziału
III SD niemieckiego Urzędu Policji Bezpieczeństwa (Gombiński 2010, 493, 495).
Kilka miesięcy przed wybuchem pierwszej akcji likwidacyjnej w getcieGancwajch stał się osobą niewygodną
dla władz niemieckich, które chciały się go pozbyć. Jego nazwisko, a także
jego zastępcy i wspólnika, Sternfelda,
znalazło się na liście osób przeznaczonych do egzekucji 18 kwietnia 1942 roku. Uprzedzony o grożącej mu śmierci
Gancwajch uniknął egzekucji i przez dłuższy czas ukrywał się po aryjskiej
stronie.
Niejasne okoliczności śmierci
Istnieją sprzeczne informacji na
temat jego śmierci. Według jednych miał zginąć w 1943 r. z wyroku organizacji
podziemnej (AŻIH/301_4859), według innych został rozstrzelany w tym samym roku
przez Niemców na Pawiaku razem z żoną i synem (Gombiński 2010 230).
Okoliczności i dokładnej daty jego śmierci nie można ustalić ponad wszelką
wątpliwość także dlatego, że w latach 1943-1944 Gancwajch był poszukiwany
listem gończym przez władze niemieckie („Fahndungsnachweis” 1943, nr 8, 116;
„Fahndungsnachweis” 1944, nr 4/6, 108).
Losy rodzeństwa
Większość jego licznego
rodzeństwa przeżyła wojnę dzięki emigracji do Australii: siostry Bella vel
Bejla (zamężna Baron), Gucia (zamężna Gould), Różka (zamężna Seeligson) oraz
brat Izrael Lejb. Ten ostatni zmienił po 1947 r. nazwisko na Ivon Gans („The
Australian Jewish News” 1963, nr 46, 4).
