Patronat
Powstawanie patronatów
Pierwsze
patronaty powstały latem 1940 r. CENTOS
próbował w ten sposób ratować podupadające sierocińce. Działaczki Referatu Pracy Społecznej Kobiet założyły
patronat nad Głównym Domem Schronienia – największym i najbardziej zaniedbanym
żydowskim sierocińcem. Latem powstały 23 patronaty utworzone przez komitety
domowe nad punktami dla
przesiedleńców. Podjęto też nieudaną próbę przekazania prowadzenia niektórych kuchni ludowych patronatom przy komitetach
dzielnicowych (ARG, t. 27, 346, 400, 577; AŻIH, 211A/246, 12; 211/10, 49).
Gdy do getta przybyła druga fala przesiedleńców (styczeń-marzec 1941 r.)
zaczęto tworzyć masowo patronaty nad punktami. W kwietniu 1941 r. istniało 77
patronatów nad 131 punktami – zatem jeden patronat zazwyczaj pomagał więcej niż
jednemu punktowi. (AŻIH, 211/1077, 26-32). W lutym 1941 r. powstał także
patronat nad kwarantanną na Lesznie 109/111 (ARG, t. 5, dok. 13, 17; t. 24,
dok. 20).
Latem 1941 r. powrócono do sprawy
patronatów nad kuchniami ludowymi. W sierpniu 1941 r. było ich sześć: przy ul.
Twardej 15, Leszno 29, Nalewki 23, Świętojerskiej 11a, Orlej 6, Nowolipie 30.
Objęcie kuchni działalnością patronatów bardzo poprawiło jakość posiłków. Ta
obserwacja sprawiła, że działająca przy Wydziale Zaopatrywania Żydowskiego Komitetu Opiekuńczego
Miejskiego (ŻKOM) Komisja Racjonalizacji Pracy Kuchen wiosną 1942 r.
zajmowała się głównie zakładaniem patronatów: w czerwcu 1942 r. działało już 15
patronatów kuchni dla dorosłych i 12 kuchni dla dzieci. (ARG, t. 27, 680,
741-742, 757).
Marek Passenstein wspominał, że
powstawały także patronaty bogatych domów nad tzw. domami śmierci, czyli
kamienicami, których mieszkańcy żyli w skrajnej nędzy i masowo umierali z
głodu. Nie przeceniał jednak ich roli (AŻIH, 302/336, 143).
Niektóre patronaty rozwinęły
działalność tak szeroko, że stały się osobnymi wydziałami instytucji opieki
społecznej. W lutym 1941 r. powstał Patronat dla Dzieci Ulicy przy CENTOS-ie,
który z czasem stał jednym z wydziałów tej organizacji.
Powstawały patronaty nad
konkretnymi grupami, np. latem 1941 r.
Meszulam
Kaminer założył Patronat nad Talmudystami Lomdej Tora, który wspierał
byłych pracowników gmin żydowskich, który żyli w nędzy, a wstydzili się zwrócić
po instytucjonalną pomoc. W kwietniu 1942 r. powstał Patronat dla opieki nad
zwłokami ubogich Żydów „Halwajat-Hamet”, który miał zadbać o godne pogrzeby
ludzi, którzy zmarli na ulicy (ARG, t. 27, dok. 214, 344). Oficjalna nazwa
JIKOR-u brzmiała: Patronat nad żydowską
działalnością kulturalną. Formę patronatu wykorzystały organizacje szkolne
takie jak
CiSzO czy
Tarbut, by w jako opiekunowie kuchni
dziecięcych prowadzić w nich tajne nauczanie (Engelking, Leociak 2013, 372).
Patronaty w systemie opieki społecznej
Można
przypuszczać, że pierwsze patronaty powstawały oddolnie, formowane przez
wolontariuszy angażujących się w prace Sektora Społecznego. Niemniej w 1941 r.,
gdy opieki wymagały tysiące nowo przybyłych przesiedleńców, ŻTOS
narzucało tworzenie patronatów nad konkretnymi punktami. Np. w sprawozdaniu
komitetu domowego Leszno 24 z 24 marca napisano: „przyjęto do wiadomości
zawiadomienie Dzielnicy, że tutejszemu domowi przydzielono patronat nad
punktami: Leszno nr 19 oraz nr 23” (ARG, t. 34, 287). Z powodu niewydolności
instytucjonalnej opieki społecznej, Michał Weichert w marcu 1941 r.
zaproponował całkowitą decentralizację akcji opiekuńczej i przeniesienie jej
ciężaru na patronaty (211/1075, 21-26). Tak radykalna zmiana nie była możliwa
do przeprowadzenia, niemniej patronaty stały się ważnym elementem struktury
opieki społecznej.
Kontrolę nad patronatami punktów
sprawowała Centralna Komisja Patronatów
(CKP) w ŻTOS, kierowana przez Eliasza
Kahana i M. Wajsberga. Komisja centralna miała swoje komisje rejonowe w dzielnicach ŻSS, które zajmowały się
bezpośrednio patronatami (ARG, t. 27, 1060). Patronaty nad punktami miały
raczej krótki żywot. Jak pisał Bryskier,
ludzie mieli dość syzyfowej pracy i rezygnowali. Tworzenie nowych patronatów
było więc wielką troską CKP. Z czasem niemożliwym stało się narzucanie
patronatów komitetom domowym, bo te w większości nie mogły pomóc nawet
mieszkańcom domu. Zmieniono więc sposób powoływania patronatów. Proces ten
zaczynał się od znalezienia tzw. patronów, czyli pojedynczych osób, które zobowiązywały
się do chodzenia po domach i zbierania deklaracji stałych świadczeń na rzecz
punktów. Zwerbowani deklaranci mieli docelowo utworzyć patronat, który stale
będzie zasilał daną placówkę (ARG, t. 27, 1063).
Była to nowa forma patronatu,
budowana na ofiarności indywidualnej, a nie na systemie komitetów domowych. Z
czasem patronaty zaczęły bardziej przypominać zwykłe fundacje, złożone z
zamożnych ludzi, którzy pokrywali nieraz większą część utrzymania placówki.
Wzorcowym przykładem jest patronat sierocińca Dobra Wola, który wręcz założył
ten zakład, a potem stale go finansował. Byli w nim przedstawiciele elit
finansowych getta: Emil Weitz, kierownik szopu szczotkarzy, Abraham Gepner,
kierownik Zakładu Zaopatrywania, Maria Pinkiertowa, żona właściciela zakładu
pogrzebowego (Engelking, Leociak 2013, 351-352; ARG, t. 27, 966-967).
Patronaty
nad sierocińcami podlegały bezpośrednio CENTOS-owi, kuchni ludowych – Komisji
Racjonalizacji Pracy Kuchen, kuchni dziecięcych – obu tym podmiotom (ARG, t.
27, 513, 723-728; ARG, t. 14, 136, 176).
Formy działalności patronatów
Patronaty miały na celu przede
wszystkim dożywianie ludzi korzystających z placówk opieki społecznej. Zbierano
więc żywność po domach (tzw. akcja „koszykowa”), gotowano zupy (akcja „talerz
zupy”) lub kwestowano, by zebrać pieniądze. W sprawozdaniach ŻKOM w 1941 r.
zamieszczano drobiazgowe wyliczenia CKP, ile „talerzy zupy”, kilogramów chleba
i gotówki trafiło do punktów. Były to ilości bardzo niewielkie: w przeliczeniu
na jeden dzień oferowano od 343 do 637 zup na tysiące mieszkańców punktów
(AŻIH, 211A/248, 55, 76; ARG, t. 27, 486, 1064; Ludność żydowska 2012, 1040, 1047).
Pieniądze
pozyskiwano ze składek członków patronatu, z datków, imprez dobroczynnych
urządzanych w komitetach domowych, a także z bardziej komercyjnych
przedsięwzięć, np. patronat punktu dożywiania dzieci przy
Nowolipkach 35 pobierał opłaty od korzystania z ogrodu znajdującego się na tej
posesji (ARG, t. 14, 176).
Patronaty nad kuchniami ludowymi
i dziecięcymi zajmowały się całym obrotem żywnością: kupowały produkty na
własną rękę lub pozyskiwały w ramach zbiórek, ale także zajmowały się wymianą
przydziałów otrzymanych do Wydziału Zaopatrywania na produkty lepszej jakości.
Dało to bardzo dobre efekty: wiosną 1942 r. poprawiła się jakość posiłków,
wzrosła ich kaloryczność, a ceny tymczasem podniosły się niewiele. Konsumenci,
którzy wcześniej rezygnowali z zup w kuchniach z powodu ich fatalnej jakości,
wracali i byli skłonni zapłacić nawet 1,25 zł za jeden posiłek (ARG, t. 27,
741). Warto zauważyć, że przekazanie zakupów żywności patronatom pozwalało ŻTOS
na ukrycie w księgowości korzystania z czarnego rynku, co było w getcie
koniecznością.
W niektórych wypadkach
członkowie patronatu pełnili znacznie większą rolę w placówce opiekuńczej.
Patronat kwarantanny Leszno 109 stanowił właściwie jej personel: jego członkowie
rozlokowywali nowo przybyłych, rozdawali porcje żywności, leki, odzież,
prowadzili ewidencję, pilnowali bagaży w depozycie, pośredniczyli w wymianie
korespondencji z rodzinami w getcie, przynosili paczki (ARG, t. 5, 136).
Natomiast
kwestia istnienia patronatu, jego zamożności, operatywności, skuteczności była
kluczowa dla poziomu funkcjonowania placówki. Z raportów z kuchni dziecięcych i
internatów wynika, że placówki miały dwa zasadnicze źródła dotacji: instytucje
opiekuńcze i patronat. Od tego zależało nie tylko zaopatrzenie placówki, ale
także pensje pracowników. Pracownik zakładu z dobrze działającym patronatem
mógł zarabiać nawet 3 razy więcej niż pracownik na tym stanowisku w zakładzie,
który patronatu nie miał (por. raporty z różnych placówek w ARG, t. 14, 110,
120, 130-131, 139-140, 172-173; ARG, t. 27, 976, 981-982, 989). Choć patronaty
były formą działalności dobrowolną i niestałą, jednak ich wpływ na
funkcjonowanie opieki społecznej był bardzo duży.
